Alfrid K. Bustanov

          (Sankt Peterburg/Amsterdam)

Tarjimondan
Sovet Ittifoqi insoniyat tarixida dinga qarshi kurashni davlat siyosati darajasiga olib chiqqan, pretsedenti mavjud bo’lmagan davlat edi. Tizimli ishga tushirilgan repressiv mashina faoliyati davomida Rossiya musulmonlari hayotida Islomning ahamiyatini pasaytirshga yoki minimallashtirishga u yoki bu ko’rinishda muvaffaq bo’lgan. Natijada, Islom jamiyatlarda har doimgidanda muhofazakor atvor (konservativ xarakter) kasb eta boshlaydi. Dindor qatlamlar kengayishdan to’xtab, muntazam ravishda torayib boradi. Mavjudlari esa marginallashadi.

   Shunday og’ir totalitarizm sharoitiga qaramasdan, Islom dinining yirik namoyondalari diniy o’zlikni parvarishlab borishadi. Ular o’z ishlari hech qachon keng jamoatchilik e’tiboriga tushmasligini bilishsa-da nafaqat, mavjud Islomiy janrlarni saqlab qolishgan balki, Islomiy she’riyatga yangicha mazmun kasb etishgan ham. Quyidagi maqola esa ushbu amaliyotni yortishga harakat qiladi.
  

Kirish
Sovet Ittifoqidagi musulmon jamoatlari tarixi haqidagi ko’pchilikka ma’lum narrativ yangicha Sovet dunyoqarashidagi shaxsni shakllantirish uchungina elitani o’ldirish bilan Islom tafakkuri an’analarining hayotiyligini yo’qqa chiqarish, xususiy kutubxonalarni yoqish, masjid va xususiy maktablarni vayron qilish kabi fojiali hikoyalarni o’z ichiga oladi. Bu aynan men o’z ilmiy ishimda qarshi kurashadigan narrativdir. Men izlanish olib borgan hujjatlar shuni ochiq namoyish qiladiki, Sovet tuzumining vayronkor va og’riqli repressiyalariga qaramay, bu tuzum Musulmon adabiyotini butkul maxf etmadi. Sovet davridan qolgan xususiy arxivlar shuni ko’rsatadiki, yangi holatlarda diniy tafakkur o’z maromida rivojlanib bordi, diniy elitalar esa o’zlarini yangi usullarda ifoda etishni o’zlashtirdilar. Masalan, o’zini ateist sanaydigan shu davlatda ham, diniy nasrning yangi janrlari paydo bo’ldi. Sovet davrida, diniy muloqotning asosiy rasmiy ruxsat olgan shakli Juma xutbasi bo’lgani bois, bu marosim yangicha ahamiyat kasb eta boshladi. Mehnat lagerlarida yo’q bo’lib ketmagan Islom olimlari an’anaviy uslubdagi murakkab diniy matnlar, shu jumladan Qur’on tafsirlari va teologik qisqa risolalar ustida ishlashda davom etdilar. 1944-yili Sovetlar Rossiyaning Yevropa qismi va Sibirdagi Muftiyatni tikladilar va u ulkan maydonda kam sonli rasmiy ruxsat etilgan masjidlar va imomlar tarmog’ini idora qilar edi. Aynan shu Sovet imomlari ham diniy adabiyotlar ishlab chiqdilar, hatto, ular hech qachon chop etilmagan bo’lsa ham.

  Bu maqola ayni shu doiralarda Tatar va Arab tillaridagi Islom she’riyati dindorlik ifodasiga aylangani haqida so’z yuritadi. Bu she’riyat diniy jamoatning ichkarisi va tashqarisidagi dushmanlarga qarshi kurash uchun ham qudratli qurol sifatida xizmat qildi. Mening izlanishlarim esa an’anaviy dindor she’riyat janrining Sotsialistlar voqeligi kontekstida qanday joy olgani yoki qarshilik ko’rsatganiga e’tibor qaratadi. Shu maqsad yo’lida, men to’rtta turli yo’nalishda amaliy tadqiqotlar olib boraman.
 
  Vazn [ritm] va qofiyadan foydalangan holda uslubiy jihatdan tozalangan til har bir madrasa talabasiga tanish. Maktab matnlarining aksariyati eslab qolish va keyin ko’pincha ularni xotirada saqlashni osonlashtiradigan ma’lum bir uslub (maqom) bo’yicha yoddan o’qish uchun mo’ljallangan, jumladan arab grammatikasi va Qur’on tilovati qoidalariga oid oyatlar ham. Qur’onning o’zi ham qofiyali nasrning bir shakli bo’lib, ko’plab dindor asarlar uchun me’yorni taqdim etdi va musulmon olimlarining avlodlari uchun namuna va andoza bo’lib xizmat qildi. Ko’pgina didaktik maktab matnlari she’r bilan yozilganidek, standart islomiy ta’lim yosh dindoshlarni fikrlash va oyat bilan o’zlarini ifodalashga o’rgatdi. Shunga qaramay, an’anaviy musulmon maktablarida she’r kompozitsiyasini  va uning qanday ijtimoiy vazifalarga ega bo’lishi mumkinligini o’rgatuvchi maxsus sinflar yo’q edi. Adabiy munozara va musobaqalarda (mahofil) bir-birlariga o‘z asarlarini tilovat qilib yurgan sifatli ta’lim ko’rgan Islom ulamolari va so‘fiylar uchun she’r san’ati (ilm al-aruz) juda erta davrlardanoq maqom masalasiga aylandi.  Rossiya imperiyasidagi deyarli barcha musulmon ulamolari keng adabiy dunnyo bilan tanishligini ko’rsatish uchun she’riyat bilan shug’ullanishgan. Misol uchun, Tatar ulamosi Oimjon al-Borudi (1857-1921) kundaliklarida o’zi yozgan Forsiy she’rni keltirib o’tadi. Bundan maqsad o’z bilimdonligi va adabiy mahoratini namoyish etish uchun emas, Forsiy madaniyat bilan tanish bo’lgan tomoshabinlar orasida yoddan o’qish uchun ham kerak edi. Ayniqsa, Dog’istonda mumtoz Arab tilidagi mahalliy she’riy an’analar juda katta hajmdagi matnlarni yaratdi. Aksil-diniy siyosat va davlat majburlovi bilan radikal ravishda Arab yozuvining bekor qilinishiga qaramay, dindor she’riyatning qudratli janri Sovet Rossiyasi va Markaziy Osiyoda yashab qoldi.
 
Rossiyadagi eng yirik islom qoʻlyozmalaridan biri joy olgan Qozon universiteti kutubxonasining Sharq bo’limida orttirgan tajribamdan shuni taxmin qilgan boʻlardimki, qoʻlyozma jildlari boʻyicha Rossiya musulmonlari yozma merosining yarmi bizgacha diniy she’riyat shaklida yetib kelgan. Musulmon o’zligini barpo etishda ushbu janrning bir qator matnlari muhim ahamiyat kasb etgan. Eng mashhur misol ko’p ehtimolki Qul Alining “Yusuf qissasi” (13-asr). Voqealar Qur’ondagi Yusuf qissasiga asoslangan bo’lib, turkiyda yozilgan va G’arbda Nijniy Novgoroddan Sharqda Baraba dashtiga qadar musulmon jamiyatlarida keng tarqalgan. Bu jug’rofiya esa ko’pincha cho’qintiriligan Tatarlarni ham o’z ichiga olgan bo’lib, diniy va adabiy jamoatlarning haqiqiy chegaralarini aks ettiradi. Kamida 18-asr oxirlaridan boshlab Rossiyaning ichkarisida Fors axloqiy she’riyati namunalari ham mashhur bo’la boshlagan, ularning eng mashhuri Sa’diy Sheroziyning “Bo’ston” (Atirgul bog’i) asari hisoblanadi.

Madrasa talabalari ham shunga o’xshash asarlarni yod olishgan, buni ular ko’chirib olgan boshqa kitoblarning hoshiyalarida ko’p uchragan qisqa parchalar ham ko’rsatadi. Taxminan 19-asrning boshidan, Tatar adabiyotida shäkerd däftäre deb nomlangan talaba daftarlarida Arab, Fors yoki Turkiy she’rlarning ko’pincha talabalar tomonidan yaratilgan qismlari mavjud. Chor Rossiyasining so’nggi davrida ba’zan yangi tarjimalarda bunday daftarlar o‘sha davrlarda mashhur bo‘lgan to‘laqonli she’riy to‘plamlarga aylangan edi. 19-asrda musulmon olimlari minglab misralar yaratdilar, lekin bu ulkan merosning faqatgina kichik bir qismi nashr etilgan va to’g’ri o’rganilgan.
 
Ushbu maqolada 1930-1980 yillar orasida Sovet Ittifoqining turli joylarida yaratilgan musulmon ma’naviy she’riyatining bir nechta misollari keltirilgan. Birinchi qismda men Stalin davrida adabiy faoliyatini Buyuk Terrordan sal avval boshlagan so’fiy muallifga e’tibor qarataman. Qozon shahridan kelib chiqqan bu voqea Chor davridagi oʻxshash matnlar bilan koʻp umumiyliklarga ega boʻlgan tirik anʼanani hujjatlashtiradi; Bu qism shunday qilib, o’sha yillardagi dahshatli sotsialistik voqelikdan ajratilgan holda va unga qarama-qarshilik sifatida ishlab chiqildi. Maqolamning ikkinchi qismi esa bizni Penza viloyatiga yetaklab boradi va norasmiy imom ya’ni Islomiy ruhoniy ma’muriyatdan ruxsatnoma olmasdan jamiyatga xizmat qilgan va o’zining axloqiy she’rlari tufayli davlat tomonidan tayinlangan zamondosh olimlar bilan kelishmovchilkka borgan imom haqida hikoya qiladi. Bu voqea musulmon jamiyati ichidagi kurashdan dalolat bersa-da, G‘arbiy Sibir qishloqlaridan olingan uchinchi voqea yozuvchilarning Sovet tafakkuridagi tuhmatchilarga qarshi umrbod kurashini ko‘rsatadi. Nihoyat, men bu yerda tanishtirmoqchi bo’lgan so’nggi misol, kechki Sotsialistik Leningraddagi murakkab voqea bo’lib, u yerda mahalliy masjidning bir a’zosi doimiy ravishda diniy matnlarni, shu jumladan she’riyatni ishlab chiqargan va she’riyat markaziy vositaga aylangan hokimiyat uchun to’qnashuvlarda hujum va mudofaa uchun qatnashgan.
 
Sovet davridagi islom she’riyatining shunga o‘xshash yoki boshqa mazmundagi, turli maqsadlarda yozilgan yana ko‘plab namunalari bo‘lishi kerak; Bu yerda keltirilgan bir nechta holatlar sovet tuzumi davridagi musulmon adabiy faoliyatini mahalliy va transmintaqaviy kontekstda jiddiy tekshirish uchun boshlang’ich nuqta bo’lishi mumkin. Quyida tahlil qilingan Arab yozuvidagi barcha matnlar Rossiya Federatsiyasi boʻylab shaxsiy arxivlarda moʻjizaviy tarzda saqlanib qolgan va men ularni ijodiy ishlarim davomida toʻplaganman. Istisno — bu Sverdlovsk viloyatidagi arab she’riyati to’plami, chunki uning bastakori Mukaramä Välieva uni 1980-yilda Qozon davlat universiteti qo’lyozma ekspeditsiyasi a’zolariga sovg’a qilgan.

  Stalin davridagi so’fiy izolyatsiyasi: Qiyyom al-Din al-Qodiriy
2013-yilning kuzida men marhum Sotsialistik Qozonning taniqli imom Abdul-Xobir Yorulloh (Iarullin)ning shaxsiy arxivida ishladim va xattotlik qo‘lyozmasi yozilgan kichkina daftarga duch keldim. Ma’lum bo‘lishicha, bu Tatar she’riyati to‘plami Naqshbandiy nomi bilan tanilgan shayx Qiyyom al-Din bin Abd al-Qodir al-Qodiriy al-Nurlotiy (1882-1951) tomonidan yozilgan. O’z so’zlariga ko’ra, al-Qodiriy Kondurcha daryosi juda yaqin oqib o’tadigan Nurlot qishlog’i yaqinida tug’ilgan. Shuning uchun, uning attributiv nomi (nisbat) Nurlotiy bo’lgan. 20-asr boshlarida al-Qodir  Nurlot yaqinidagi mashhur Kizläü madrasasida tahsil olib, talabalarga so‘fiylik yo‘lini o‘rgatish uchun ruxsatnoma olgan. 1913-yilda Vengriya, Avstriya va Turkiyaga sayohatga otlanadi, lekin Makkaga hali haj ziyoratini ado etmaydi. 1922-1929-yillarda al-Qodiriy Oliy Artosh (hozirgi Tataristonning Saba viloyati)da qishloq imomi bo’lib xizmat qilgan. 1924-yildan NKVd maxsus politsiyasi So’fiy avtoritet al-Qodiriyning harakatlarini kuzata boshladi. Ma’lumki, al-Qodiriy takror va takror qamalishi yoki mehnat lagerlariga jo’natilishiga qaramay omon qoldi.
 
1941-yil atroflaridan al-Qodiriy Qozon shahrida butun Sovet davridagi yagona ochiq qolgan Marjoniy masjidiga imomlik qildi va shuningdek, u o’z davrida Stalin qayta tiklagan Ufa musulmonlar ruhoniy ma’muriyatining tataristonlik vakili ekanini ifodalovchi Qozi maqomini ham oldi.
 
1945-yilda al-Qodiriy Ufa muftiysi Abd al-Rahmon Rasuliy (Rasulev) boshchiligidagi birinchi Sovet delegatsiyasi tarkibiga kiritildi. 1947-yilda Ufada boʻlib oʻtgan Islom anjumanida, soʻngra yangi muftiy Shokir Xiyolatdinov (1890-1974) saylanganda musulmon ulamolari orasida al-Qodiriyni suratlarda ko’ramiz. 1951-yilda. Katta ehtimol bilan, al-Qodiriy bundan ko‘p o‘tmay olamdan o‘tgan, chunki 1952-yilda uning Marjoniy masjididagi lavozimini Ismoil Mushtariy (1888-1962) egallagan.
Al-Qodiriyning she’r yozishiga sabab, o‘zi ta’kidlaganidek, umrining fojiali yo‘li edi. Ba’zilar uni bu ish foydasizligi tufayli she’r yozishdan qaytarishganini Al-Qodiriy 1935-yil 9-aprelda yozgan she’rida aytib o‘tadi. Shunday bo‘lsa-da, al-Qodiriy  daftarini hamisha o‘zi bilan olib yurib, vaqti-vaqti bilan misralarni yozib yurardi, chunki "tarixning bir lahzasidan o‘tish uchun yo‘l kerak. Undan hamma saboq olishi kerak". Yozish, al-Qodiriyga 1930-yillarning dahshatli haqiqatidan qochish uchun yagona vosita edi. Muallif o‘zi haqida yozarkan, Al-Qodir  Sovet imperiyasining dastlabki yillari qiyinchiliklari haqidagi shaxsiy tajribasini so‘fiylarning o‘z uyidan uzoqda, mansub bo‘lmagan (g‘urbat) dunyoda yolg‘iz kezib yurishi bilan bog‘ladi. O‘zini esa gunohkordan ortiq hech kim emas, deya ifodaladi. Uning siyosiy sukunatchiligi ham, inson tasodifan yashayotgan tarixiy davrda sabr-toqati ham, bardoshi ham va ruhni poklashga yo‘naltirilganligi ham shundan edi.

  Bizda al-Qodiriydan hozirgacha yetib kelgan yagona yozuv bu uning Abd al-Xabir Yorullohning uyida saqlanib qolgan daftaridir. Qo‘lyozma qanday qilib uyoqqa borib qoldi? Qozonlik tarixchi Nail Tairovga ko‘ra ikki Musulmon avtoritetlari biri-biri bilan yaqindan tanish edi. Yorulloh 1994-yili vafot etgan va u al-Qodiriyni 1930-yillar boshlarida mehnat lagerida birga vaqt o‘tkazgan olim sifatida yodga oladi. Shunisi ishonarliki, nisbatan qisqa qamoq muddatidan so‘ng ular Qozon shahrida o‘zaro aloqani saqlab qolishdi. Bu vaqtga kelib Marjoniy masjidi dindor musulmonlar uchun jamoat yig‘inlari o‘tkazish uchun yagona joy bo‘lib qolgan edi. Muayyan nuqtada al-Qodiriyning qimmatli daftarlari eski adabiyotga mehr qo‘ygan, Tatar musulmon adiblarini yuksak hurmat qilgan Yorullohning qo‘liga tushdi. Al-Qodiriy daftarchasi adabiy tajribalarning yaxshi namunasidir: qo‘lyozma davomida bir xil she’r turli variantlarda uchraydi. Bu risolada Tatar she’riyati bilan bir qatorda bir qancha Arab misralari, ba’zi bashoratli urf-odatlarning Tatarcha tarjimalari va ikkita tushning ta’rifi mavjud bo‘lib, ulardan birida al-Qodiriy Muhammad (sav) payg‘ambar bilan uchrashadi. Al-qodiriy shuningdek, 1930-yillar qamoqda payti bergan yordami uchun tashakkur sifatida do‘stlari va qarindoshlariga bag‘ishlab avtobiografik qisqa she’rlar (qasida) ham yozadi. Al-Qodiriy nima uchun va qachon hibsga olinganligi haqida ma’lumotlar bermaydi va buning uchun hech kimni ayblamaydi. Uning uchun bu og‘ir paytlar edi (yamansu chaqlarïm) va uni yolg‘iz do‘stlari Mingulloh va Zaynab hamda rafiqasi Himoya ko‘rgani keldi. Al-Qodiriyning aytishicha Sibirdagi og‘ir mehnat uni aqldan ozdira yozdi. Al-Qodiriy shuningdek, ayolining, uch o‘g‘il va bir qizining ismini aytib o‘tadi. Sibirdan qaytish chog‘ida al-Qodiriy xalq dushmani sifatida tasniflangani va Qozondan uzoq chekka joyga surgun qilinganligi bois yana farzandlaridan judo qilingan edi. Shu bilan birgalikda albatta, u davlat siyosatiga muxolif edi, u o‘zining 1930-yillar boshlarida yozgan misralarida o‘z auditoriyasini kollektivlashtirishning yovuz propagandasiga (yolg‘on da’vo) uchmaslikka chaqiradi: "Musulmonlar o‘z mulklarini berib yubormasliklari kerak, bu Do‘zax egalarining oloviga yoqilg‘i bo‘ladi." Siyosiy tuzum sabab bo‘lgan barcha shaxsiy muammolarini keltirar ekan, al-Qodiriy bu davrni Qiyomat kunidan avvalgi oxirzamon chirog‘i sifatida ta’riflaydi.

  Bizning vaqtimiz misli ko‘rilmagan baxtli
  Din yo‘lida intildik, qabrlarimiz nurga to‘lsin
  Bu biz uchun saboq, bir imtihon vaqti
  Kofirlar guruhiga qo‘shilmay, boshimizga nima kelsa, sabr qilaylik.   

  Taslimiyat bilan hamohang bu dindor iste’fo toposi bizga, Volga-Urallarning boshqa bir Naqshbandiyya Mujaddidiyya ustozi Bahovuddin Voisovning (1893-yil vafot etgan) 1880-yillar so‘ngida yozgan misralarini eslatib yuboradi. Inqilobdan avvalgi Islomiy adabiyot davomiyligi boshqa she’rlardan ham yaqqol sezilib turadi. Al-Qodiriyning  daftarida uning ma’lum yerlarga qayiqda qilgan sayohati tasvirlangan bo‘lim mavjud. Bu sayohatdan maqsad haj bo‘lmasa-da (chunki, u faqatgina 1945-yilga kelib haj qila olardi) u o‘z sayohati va unda yuz bergan xatarlar, qayiqqa o‘t ketishi bizga an’anaviy Tatar solnomalaridagi hajnomalarni eslatib yuboradi. Boshqa birida esa oiladan ajralish azobini ta’kidlaydi va al-Qodiriy ham o‘zidan qolgan ikki yig‘layotgan chaqaloq haqida yozadi.

  XIX asr oxiri islom she’riyati bilan uzviylikning yana bir unsuri tabiatni madh etishdir. So‘fiy shoiri Ali-Cho‘qriy (vafoti 1889-yil) bog‘ida So‘fiy yig‘inlarini chaqirgandi; bu bog‘cha, o‘g‘li Orifulloh Cho‘qriyning ta’kidlashicha arilar, daraxtar va suv bilan ochiq osmon ostida masjidga aylantirilgandi. Qiyyom al-Din al-Qodiriy tabiatni tasvirlash yo‘nalishini davom ettiradi, masalan, "Mäuläm guzal" ("Mening Robbim go‘zal") nomli parchada u mashhur "huva l- jamil va-yuhibbu al-jamol" ("Xudo go‘zaldir va U go‘zallikni yaxshi ko‘radi") bashoratiga ishora qiladi. Al-Qodiriy Xudo har narsani eng go‘zal sur’atda yaratganiniva shu bois ham, eng kichik mavjudotlar (maxluqot) ham o‘zida ilohiy sirlarni (Alloh asroriy) jo qilganini ta’kidlaydi; tabiat ruhiy bilimlar olish uchun sinfxona ekanligi, o‘rmonlar va daryolar esa So‘fiy yo‘li bilan ilova qilinganligini ta’kidlaydi. Shuning uchun ajablanarli joyi yo‘q: "Qanday mo‘’jiza: suv o‘z ta’sirini beradi va qurbaqalar chayqaladi // Ustozimiz Kizlavi ko‘plab shogirdlarni tarbiyalagan". Barcha mavjudotlar Xudoni zikr qilish marosimini (zikr osha sämag’) bajaradilar va odamlar ham xuddi shunday qilishlari kerak.

Al-Qodiriy shaxsan Volga-Ural viloyatidagi o’z davrining ko’plab diniy namoyondalari bilan yaqindan tanishgan. 1921-yili birinchi Sovet muftiysi Olimjon al-Borudiy Moskvada vafot etgach, al-Qodiriy unga atab marsiya yozadi. Bu adabiyot namunasi o’z tuzilmasiga ko’ra juda an’anaviy, muallif marhumning o’qituvchilari haqida ma’lumot bilan, shu jumladan Buxoroda o’qiganligi va Yaqin Sharqqa sayohati so’z boshlaydi, so’ngra esa u bizga Borudiy Qozon shahrida mashhur Muhammadiya madrasasiga asos solgani va u yerdagi dars jadvalini batafsil eslatib o’tadi (bundan ko’rinib turibdiki muallifning o’zi ham ushbu madrasada tahsil olgan). Marsiyaning so’nggida esa al-Qodiriy Borudiyning Naqshbandiyya Xolidiyya shayxlarining ismlarini keltirib o’tadi Bular Ziyo al-Din al-G’umushxonaviy, Zaynulloh al-Tyurskiy (Rasulev) va Muhammad-Zokir al-Chistoviy ham, bunga qo’shimcha ravishda esa Qodiriyning Muhammadiyyadagi ustozlarini ham sanab o’tadi.
 
Al-Borudiy madh etuvchi ushbu she’rdan so’ng Musulmonlar Ma’naviyat Assambleyasining (Ufadagi Muftiyat) boshqa a’zolariga, jumladan Borudiyning Muftiy sifatidagi izdoshi Rizo al-Din, bin Faxr al-Din (Faxriddinov) va qozilar Kashshof Tarjimoniy, Ziyo al-Din al-Kamoliy, Mahdiy Ma’quliy va ayol qozi Muxlisa Bubiy qisqa panegrikalar (tahniyalar) ham yozadi. She’rning bu qismi al-Qodiriyning urush yillarida Tatariston qozisiga aylanishidan ancha oldin Rossiya musulmonlari uyushmasiga juda yaqin bo‘lganiga ishora qiladi. 1936-yilda muftiy Faxriddinov vafotidan so‘ng, bu tashkilot a’zolarining barchasi qamoqqa tashlangan va keyinchalik qatl etilgan. Al-Qodiriy esa yashab qolgan.
 
Yuqorida muhokama qilingan manbalarda anʼanaviy sheʼriy shakllar (qasida) va anʼanaviy sheʼriy janrlar, xususan, elegiya (marsiya), shuningdek, munojot (Xudoga daʼvatlar) va tahniya (tabrik misralari) mavjud. Davomiylik muallifimiz qo‘llab-quvvatlagan muhofazakor adabiy tildan, ko‘plab Arabcha va Forscha o‘zlashgan so‘zlardan (o‘sha paytga kelib ular rasmiy Sovet Tatar adabiy tilidan olib tashlangan) hamda rasmiy ravishda allaqachon yo’q qilingan so‘fiylik an’analarining atamashunosligi va metaforalaridan ham ko‘rinadi.

Sibirdan qamoq she’riyati: Hamza Turushev

Qamoqxonada yo’qotgan vaqti uchun al-Qodiriy sabrga chaqirar ekan, Hamza bin Turush al-Usoqiy (Turushev 1899-1973) faol ravishda tuhmatchilarini ayblaydi. Hamza Turushevning ishonchli biografik ma’lumotlari mavjud emas; bizgacha yetib kelgan ma’lumotlar esa uning asrandi qizi Noila Ibrohimovaning xotiralari va G’arbiy Sibirning qishloq joylaridagi oddiy musulmonlar o’rtasida tarqalgan hagiografik rivoyatlar.xolos. Bu rivoyatlarda Turushev Sovet tuzumi qurboni, umrining ko’p qismini qamoqda o’tkazgan doimiy ta’qib ostida bo’lgan shaxs sifatida tasvirlangan. Diniy bilimlarni butunlay yoʻq boʻlib ketishdan saqlab qolish va uni keyingi avlodga yetkazish uchun oʻzini qurbon qilgan Sovet davridagi “qahramon avliyolar”ning yaratilishi post-Sovet davridagi hagiografik jarayonda ham musulmonlar, ham pravoslav nasroniylar orasida keng tarqalgan mavzudir. Aslida esa, Hamza Turushev siyosatga anchayin kam aloqador shaxs edi.
 
Al-Qodiriy nafis she’rlar yozish (kelajak avlodlarga ongli ravishda murojaat qilish) ishtiyoqiga ega bo‘lsa, Turushevda bunday da’vo yo‘q edi; u o’zining yozganlarini yuksak didli bo’lmagan taqvo maslahatlari (naṣihat) sifatida ko’rdi: "Mening so’zim she’r emas, balki nasihat xolos. Fors yoki arab tilida ham yozilgan emas."Quyida ochiqlashga umid qilamanki, Hamza Turushev ham al-Qodiriy kabi izolyatsion kayfiyatda edi, biroq unda Rossiyadagi so’fiyligining ulug’ an’anasi kamroq ta’sir ko’rsatgan musulmon taqvosi hamda so’fiy guruhlari va “birodarlik”lariga havolalarsiz ravishda. Turushevning ishini o’ziga xos qiladigan narsa shundaki, tuhmat ovet jamiyatida keng tarqalgan amaliyot sifatida muhokama qilinadi. Buning uchun u Islom an’analari faoliyatiga murojaat qiladi.
 
Hamza Turushev G’arbiy Sibirning hozirgi Tyumen viloyatidagi Vershiniy qishlog’idan kelib chiqqan. Uning qizi aytganidek, Turushev 1910-yillarning oxirida mahalliy madrasaga kirganidan so’ng politsiya uni qo’lga olib, Tobolskdagi mashhur qamoqxonaga olib ketishgan. Keyingi o’n yilliklarda u bir necha bor ma’lum muddatlarga qamalgan va doimiy ravishda Sovet davlati bosimi ostida qolgan. Uning yagona jinoyati uning dindorligi edi, buni Noila Ibrohimova tasdiqlaydi.
 
Darhaqiqat, Turushevning shaxsiy hujjatlari orasida biz 1940-1950-yillarda qamoqxonada yozilgan she’rlarni uchratamiz. Al-Qodiriy o‘zini qamoqqa tashlaganlarni ayblashdan bosh tortgan bo‘lsa, Hamza Turushev unga tuhmat va qoralagan dushmanlarini aniq ko‘rsatadi. Turushev shu nuqtayi nazardan o‘zini dushmanlari bilan to‘qnashib, oxir-oqibat ular qo‘lidan halok bo‘lgan Janubiy Ural musulmon shoiri Oqmulla (1831-95) bilan solishtiradi. Shunga qaramay, Turushevning she’rlarida ham al-Qodiriyga o‘xshab, taqdirga bo‘ysunish aks ettirilgan, masalan, “har bir Musoning o‘z fir’avni bor” iborasini o‘z she’rlaridan birining naqoratiga aylantirgan.
 
Bunday misralar biz Fors adabiyotidan bilganimizdek, qamoqxona she’riyatining an’anaviy janri (hibsiyat) bilan qiyoslashni taklif qiladi. Al-Qodiriy asirlikdagi she’rlarida bo’lgani kabi, bu yerda yana Qur’onning bashoratli qissasi Muso (a.s) taqvodor musulmonlar Sovet davrining yangi ijtimoiy amaliyotlarini qanday izohlaganliklarini ifodalash uchun ishlatiladi. Keyinchalik esa qoralash ham qamoqqa olish bilan birga keng tarqalgan. Turushev avtobiografik hikoyalarida juda dramatik va pessimistik:

 Men haqli ravishda topgan mulkimni dushmanlar olib ketishdi (halol küchem)
 Ular uni olib, mening yosh boshimni kichkina zindonga yuborishdi
 Endi men kichkina zindonda o’tiraman
 Yorug' dunyoni ko’rmay, yoshligim begona joyda so’nadi.

O’zini “ surgun dengizida cho’kayotgan kambag’al va telba” (faqir al-haqir al-g’ariq fi bahr al-g’urba) sifatida malakalar ekan, Hamza Turushev G’urbat so’fiylik nazariyasini ishga soladi, “yolg’izlikda sarson”. Umuman olganda, Turushev ijodida so‘fiy esdaliklari kamroq bo‘lsa-da, uning misralarida tabiat metaforalari va Xudoning hikmatiga ishoralar ham mavjud. Turushev matnlaridagi tasavvufiy atamashunoslik va tasavvurning yo’qligi mahalliy diniy urf-odatlarga singib ketganligi bilan qoplanadi. Uning kutubxonasining saqlanib qolgan qismlarida islom huquqiga oid kitoblarning Qozon nashrlari joylashgan bo‘lib, ularning chetidan Turushevning lug‘at va izohlarini uchratishimiz uning ushbu huquqiy ishlar bilan jiddiy shug‘ullanganligini ko‘rsatadi. Uning o’z qo’lyozmasi — bizning fotosuratimizdan ko’rinib turibdiki — ko’pchilik Tatar talabalari va o’qituvchilari ishlatadigan standart nasx emas. Biz bilamizki, uning adabiy asarida hunarmandchilik jihatlari bor edi: u o‘z bog‘ida o‘stirgan gullardan o‘zining rangli siyohlarini ishlab chiqargan, kitoblarini san’at bilan bog‘lash ham o‘zining shaxsiy ishi edi. Shunisi e’tiborga loyiqki, uning kutubxonasi an’anaviy musulmon tabobatiga va hatto sehrga ("ilm al-huruf") katta qiziqish bildiradi; aslida, u bu ilmlar bilan shug’ullangan va mahalliy aholi orasida tabib va hatto avliyo sifatida ham obro’ga ega edi. Bu mashhurlik uning doimo hujum ostida bo’lishining sababi bo’lishi ham mumkin. 

Hamza Turushev Omskdagi do‘stiga yozgan maktubida mahalliy masjidda juma namozidan oldin nafaqat Qur’on tilovat qilganini, balki 1954-yilda hajga borgan Sovet musulmonlarining ziyoratchilar haqidagi hikoyasini ham o‘qib berganini aytadi. U o‘z eslatmalarida ta’kidlashicha, bu masjid xizmatchilarida katta taassurot qoldirgan, ularning ko‘zlariga yosh kelgan edi. Shu o‘rinda shuni yodda tutishimiz kerakki, mo‘min-musulmonlar o‘zlari haj qilish imkoniyatidan mahrum edilar va 1945-yilda ba’zi musulmonlar kichik rasmiy sovet delegatsiyasi tarkibiga qo‘shilish baxtiga muyassar bo‘lgach, ularning sayohat bitiklari Rossiya ichkarisida musulmonlar orasida, qo‘lyozma shaklida keng tarqaldi. Bu albatta, 18-asrdagi Tatar musulmon adabiyotidan bizga ma’lum bo‘lgan dindor sayohatnomalarning an’anaviy janriga (säfär-nāmä, ḥajj-nāmä) qaytishga yana bir urinish edi.

Qur’on qurol sifatida: Umar Dashkin

  2014-yili yozida Penza viloyatining O’rta Olozon qishlog’iga safarimiz chog’ida Umar bin Bilol Dashkin (1912-88) ismli mahalliy vatandoshning merosi e’tiborimizni tortdi.  Dashkin va Turushev ko’plab umumiyliklarga ega edilar. Dashkin ham Islom dinining qishloq mutaxassisi, u an’anaviy adabiy uslublarni yaxshi ko’rar, eski kitoblarni to’plar, musulmon tibbiyoti bilan shug’ullanar va o’z qishlog’ida mahalliy diniy an’analarning asosiy ustunlaridan biri hisoblanar edi. Har ikki shoir ham tilshunoslik nuqtayi nazaridan qiziq, chunki ular Tatar adabiy anʼanalarining dialektik shakllarni oʻzida mujassam etgan boyligini koʻrsatadi; Turushev misolida Tatar tilining Sibir varianti, Dashkin yozuvlarida esa Mishar shevasi aks etadi. Biroq, Dashkin she’riyati ham maxsus Arab atamashunosligiga to‘la bo‘lib, bu omil uning uslubini “Qiyyom al-Din al-Qodiriy” uslubiga yaqinlashtiradi.
  
Turushev va al-Qodiriydan farqli o‘laroq, Dashkin hech qachon siyosiy repressiyaga uchramagan. U qandaydir yo’l bilan nafaqat Buyuk Terrorning (1936-38) ommaviy qatag’onlaridan, balki Stalindan keyin muntazam ravishda yana avj olgan har qanday dinga qarshi ta’qiblardan ham qochishga muvaffaq bo’ldi. Dashkin qurbon bo’lishdan qochib qutulganligi uchun to’lashi kerak bo’lgan narx uning mahalliy jamoatchilikning diniy muhitidan butunlay chetda qolishi edi. Qishloqda faqat bitta rasman ruxsat berilgan masjid bor edi va uning imomi, Xalil ismli shaxs Dashkin g’azabining asosiy nishoniga aylangan edi.
 
Ikkinchi Jahon urushi tugagach, qaytib kelgan askarlar ko’proq diniy erkinlikka intilishdi. Qishloq oqsoqollari va Dashkinning o‘zi hukumatga, jumladan, Moskvadagi Kompartiya Markaziy Qo‘mitasiga qishloqda ikkinchi masjid ochishni so‘rab murojaatlar oqimini yozdilar; ularning argumentlari mavjud masjidda barcha dindorlar uchun yetarli joy yo’qligi edi. Bu xat yozish kampaniyasi 1970-yillargacha davom etdi. Nihoyat, Dashkin mahalliy hukumatdan “O’rta Olozonda ikki mullali masjid bor va u siz va boshqa dindorlarning diniy ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli” degan javob xati oldi.

  Arxivning bir qismi yong‘inda nobud bo‘ldi, Umar Dashkin juda afsus bilan hikoya qiladi. Lekin bizgacha yetib kelganlar nafaqat Dashkinning 1950-1970-yillar oralig‘ida yaratilgan she’riy asari, balki Qur’onning Tatar tilidagi parcha-parcha tarjimalarini ham o‘z ichiga oladi. , Dashkin oilasining qoʻlda yozilgan nasabnomasi, shaxsiy maktublari va baʼzi fotosuratlari. Dashkin, shuningdek, Sovet muftiylari tomonidan chiqarilgan fatvolarni (diniy nasihat nashrlari), shu jumladan, Oʻrta Osiyo muftiysi tomonidan imzolangan ziyoratgohlarni ulugʻlashga qarshi boʻlgan fatvolarni (diniy maslahat nashrlarini) toʻplagan. Omon qolgan hujjatlarning asosiy qismini meros qilib olgan Dashkinning o’g’li Osiyot otasining asarlarini ommalashtirishga faol intilmoqda va Qozon universiteti olimi bilan hamkorlikda Dashkin she’rlari to’plamini tahrir qildi.
 
Dashkinning ba’zi dindor she’rlari, uning fikricha, haqiqiy din me’yorlarini buzgan rasmiy qishloq imomi va uning izdoshlariga to’g’ridan-to’g’ri hujum qilar edi. Dashkin o’zining insoniy ehtiroslariga ergashib, Allohning yo’lidan qaytgan musulmonlarni qoralovchi bir qancha Qur’on oyatlarini mukammal tarzda ishlatgan; asl misralar esa mahalliy ruhoniylarga qarshi ekanini u o’z she’rlarining bir chetiga qo’shib o’tgan. Misol uchun, An’om surasining 114-oyati “Men Allohdan boshqa hakam axtaraymi? Axir, u sizlarga (Qur’on) kitobni batafsil tushuntirgan holda yubordi. Biz ularga kitob berganlar ham, Qur’on yaratgan Egangdan — haqiqatni o’rtaga qo’yib beradigan shaklda nozil qilinganini bilishadi. Demak, (bu haqida) tortishuvchilardan bo’lma!”ni quyidagi misralar uchun konseptual qolib sifatida tanlab oldi.

  Käferlärne röhbär tanuchï Allahnï onïtar,                    Kofirlarni rahbar biluvchi
Allohni unutar,

Bezneng mella bozïq yulda dinsezne röhbär                  Bizning mulla buzuq yo’lda                tota.                                                                                 dinsizni rahbar tutib,

Axun quygan bezgä mella äsabä kebek awïlda,        Oxun tayinlagan mulla ovul

Tïshï — dindar, eche — shaytan, tügel pop, tügel       uchun falokatdir. Tashi — dindor, mella.                                                                           ichi shayton, na pop va na mulla

Din tashlarga kotïrta,                                                       Dinni bir chetga surib,

Dingä qarshï höjüm itep, yalgïsh fätwa                             Dinga qarshi hujum qilar,  chïgara.                                                                                  yanglish  fatvo chiqarib.

Gaet mäjleslärendä sïynïf sayen xäer jïya,                     Iftor majlislarida har safga
sadaqa soladi          

Fäqïyr, mesken, gajizlärne shärgïy xoquqtan                 Faqir, miskin, ojizlarni sha’riy huquqdan tïya.                                                                                tiya.

Dinne gawwam totkanda, xawwas anïng                       Avom dinni tutganda, oliyat teräge,                                                                          uning ustuni.

Ezdän yazgan xawwaslarnïng gawwamga yuq            Sharafsiz oliyatning avomga kiräge. yo’q  keragi.

Sin möselman bulam disäng, eshlä dingä                     Chin musulmon bo’lay desang, dinga möefïyq,                                                                      bo’lgin muvofiq   

Qulïng, teleng, kücheng, küngeleng belän                   Qo’ling, tiling, Kuching,  
bulma mönafïyq.                                       ko’ngling bilan bo’lma munofiq.

Taxmin qilish mumkinki, "kofirlar" deganda Dashkin kommunistlar yoki dinga qarshi omma oldida gapirganlarni nazarda tutgan. Turushev kabi, Dashkin uchun ham solihlikning asosiy mezoni Islom axloqiga amal qilish edi. U "qizil mullalar"ni u mezonga mos tushmaydigan "amallari va so‘zlari farqlanadigan" ikkiyuzlamachilar hisoblar edi. Musulmon jamiyatining an’anaviy tushunchasi, omma imomat boshqaruviga ergashishi buzilib ketgan edi. Zamonaviy, imomat diniy ko‘rsatmalarga amal qilmaydi va ommaga ham bunday imomatning keragi yo‘q. Dashkin Ufadagi davlat qo‘llagan Muftiyatning vakili Oxund tomonidan adolatsiz imom tayinlaganini urg‘ulaydi. Dashkinning tug‘ilgan joyi O‘rta Olozonga kelsak, qo‘shni qishloqdan bo‘lgan, Ufadagi Musulmonlar Ma’naviyat Assambleyasining ko‘p yillik a’zosi bo‘lgan, Bolsheviklar inqilobi davrida islomiy hokimiyat sifatida katta obro‘ga ega bo‘lgan Yoralloh al-Yusuf (Iusupov, 1880-1975) Oxund edi. Dashkinning o‘zi, ehtimol, al-Yusufning ta’siri ostida bo‘lgan va uning sobiq shogirdi bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi she’rida uni yomon imomlar tayinlagani uchun tanqid qilgan bo‘lsa-da, Dashkin al-Yusufga sodiq qoldi va 1975-yilda vafot etganida, u Yusufga motam tutgan uzun marsiya yaratdi va uni o‘sha mintaqaning so‘nggi musulmon olimi sifatida eng yuqori ohangda maqtadi.

Mojarolar episentrida: Abdulboriy Isoev

  Bu yerda tahlil qilingan har bir muallif tirishqoq so’z ustasi edi: doimiy dindor yozish ular uchun tabiiy kundalik amaliyot edi. Ufa, keyin esa Leningradlik Isoev (1907-1983) ham bundan mustasno emas edi: uning ilohiy va adabiy asarlari — hammasi qo‘lyozma holida saqlangan — shunchalik ko‘pki, agar chop etilsa, ular bir butun kitoblar turkumini tashkil qiladi. Uning shaxsiy arxivi Leningrad, Moskva va Dushanbedagi farzandlari o‘rtasida bo‘linib ketgan, ammo Isoevlar oilasining mehribonligi tufayli men Isoevning 1940-1983-yillar davomida yaratgan ijodining ko‘pchiligidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldim.
 
Ilk sovet Boshqirdistonida Isaev mustahkam diniy ta’lim olishga muvaffaq bo’ldi: o‘n to‘rt yoshda Habib al-Rijol Abdulqodiriy ismli o’qituvchi bilan u Qur’onni to’liq yod oldi, so‘ngra Ufa shahridagi Oliya madrasasida Ziyo al-Din al-Kamoliy (1873-1942) bilan birga o‘qigan. 1920-yillarda Isoev Ufada tahsil olayotgan paytda, Kamoliy Tatarcha Qur’on tarjimasi ustida ishlayotgan edi. Taxminimcha, Kamoliyning Qur’onning xalq tilidagi nusxasiga qiziqishi uning yosh shogirdiga katta ta’sir ko‘rsatgan, chunki Isoev umrining ko‘p qismini Muqaddas Kitobning turli jihatlarini tahlil qilish va to‘liq tarjimasini tayyorlash bilan o‘tkazgan. Isoev bu asarni 1970-yillarning oxirlarida tugatgan va uni nashr etishga umid qilgan. 20-asrning birinchi choragida Ichki Rossiyaning boshqa olimlari Qur’onning tatarcha tarjimalarini yaratishga harakat qilishdi, ammo ularning loyihalari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Al-Kamoliy va Burhon al-Din Sharaf (1883-1941) tarjimalari yo’qolgan edi va Muso Bigievning (1875-1949) ijod namunasi Rossiya Imperiyasining so’nggi davrlarida ham nashr uchun ruxsat etilmagandi va keyinchalik yo’q bo’lib ketgandi. Shunday qilib, bugungi kunda ham, bozor mashhur tarjimalar bilan to’la bo’lsa-da, Qur’onning tatar tilidagi musulmon olimi muallifi bo’lgan chinakam xalq tilidagi tarjimasi hali ham yetishmayapti.
 
1956-yil Abdulboriy Isoev Leningradda imom bo’lganida shahardagi Islomiy hokimiyat borasidagi jamoaviy mojarolarning episentriga  tushib qoldi. Isoev atrofidagi noxushliklar musulmon jamiyati ichidan chiqqan bo’lsa-da, davlat ham hakam va ziddiyat sababchisi sifatida ishtirok etdi. Dinni nazorat qilish va yo’naltirish bo’yicha Sovet instituti Din ishlari bo’yicha kengash bo’lib, u mintaqaviy va markaziy darajada faoliyat ko’rsatgan, har bir masjidda ehsonlarni yig’ishni tashkillashtirgan va imomni nazorat qiladigan maslahat organi (byurokratik jargonda "yigirmalik guruh", dvadtsatka) mavjud edi.
 
Leningradda bu kengash 1967 yilda Isoevni imomat lavozimidan voz kechishga majbur qildi. 1975-yilda u muftiy (ya’ni Ufa diniy boshqarmasining raisi, Yevropa Rossiyasi va Sibirdagi barcha musulmonlar uchun rasman mas’ul) bo’ldi. Lekin 1980-yilda uni bu idorani tark etishga majbur qilishdi. Davlat amaldorlari bilan to’qnashuvlar Isoevga salbiy obro' keltirdi: ayblovlar, mish-mishlar va qoralashlar uning urushdan keyingi Leningradda Islom bilimlarini qayta tiklash va yetkazishdagi yutuqlarini deyarli butunlay yo’q qildi. 
 
Leningraddagi mojarolar Isoev tarafdorlari uni himoya qilgan she’rlar bilan hujjatlashtirilgan. Lekin, avval quyida Isoevning muxoliflari unga qarshi qilgan da’volarini uning tarafdorlari da’volari bilan taqqoslaymiz. Meni bu yerda ismlar va tarjimai hollar emas, balki shaxsiy qoralash tili va amaliyotining o‘zi qiziqtiradi (Tatar hujjatlarida ishlatiladigan Arabcha atamalar shikoyat va ariza).
 
1971-yilning yozida Leningradda kimdir Abdul-Boriy Isoevni shaharning muhtasham katta masjidiga qayta imom etib tayinlash uchun ko‘rib chiqilayotgani haqida mish-mish tarqaldi. (1956-yil, Isaev birinchi marta imom etib tayinlanganda). Bu mish-mish Leningraddagi bir qator dindorlarning Ufa shahridagi muftiy Shokir Xiyolatdinovga murojaatlari to’lqiniga sabab bo’ldi. Ular Isaev qaytib kelsa, 1967-yilda uni bu lavozimdan ketishga majbur qilgan voqealar uchun qasos olishidan qo’rqishdi. Ilojiddin Valiev Arab yozuvidagi Tatarcha maktubida Isoevga zinhor ishonib bo’lmasligini ta’kidlagan. Bu tuhmatchiga ko‘ra, Isoev “[Ufadagi] muftiy ham xuddi shunday [Isaev o‘rniga] yuborgan mulla kabi ahmoqdir” degan haqoratomuz gapni aytgan. Xatda aytilishicha, Isaev "aldoqchi va firibgar" (ruscha ikki atamani ishlatgan: julik va aferis), chuqur bilimga ega emas va masjid haqida qayg’urmas edi. “Masjid oqsoqollari” (mächet qartlarï) imzolagan, lekin aslida anonim boʻlgan yana bir eʼtiroz xatida Isoevning masjid budjetidan muntazam ravishda pul oʻgʻirlab turishi iddao qilingan holda yuridik nuqtayi nazardan obroʻsizlantirildi. Bu ayblovlarning barchasi Isoevning dushman ekanligi haqidagi g’oyani takrorlaydi va ko’p jihatdan Islomga alohida ishora qilmasdan Sovetlarning qoralash namunalarini takrorlaydi.
 
Qiziqarlisi, Ufadagi Muftiy Xiyolatdinov ushbu xatlarni to’g’ridan-to’g’ri Leningraddan olganga o’xshaydi; ulardan birida qisqagina “muhim” degan qayd ham bor. Demak, bizda Leningrad Imomiga qarshi fitna Diniy Masalalar Idorasining mahalliy vakilligi tomonidan uyushtirilganligiga yetarlicha asoslar bor, N. M Vasilev umuman Isoevga ishonmasdi va masjid ma’muriyatidagi uning dushmanlarini ochiqchasiga dastaklar edi.
 
Isoev Leningrad masjididagi o’rnini yo’qotgach, mojaroga guvoh bo’lgan tarafdorlaridan biri Muftiy Xiyolatdinov nomiga anonym she’r ham yozgan; bu she’r asli allohning qofiyali da’vati bo’lib, munojot janrini olgan. Ushbu she’r tili nihoyatda soda bo’lib, Mishar Tatar sheva qiyofalari va frazalogiyasiga to’la; uslub va metafora borasida bu matn yuqorida tahlil qiliganimiz Sovet musulmon she’riyatiga juda o’xshash. Misol uchun, muallif Isoevning dushmanlariga to’xtalar ekan, Qur’ondagi Yusuf surasiga qiyos qiladi: “Yusuf alayhissalom ko’plab qiyinchiliklarga duchor bo’ldilar// Vaqt yetmasa, bog’chadagi gular chechak ochmaydi” (“Törle awïrlïqlarkürgännär Yosïf päygambärlär // Waqït jitmi chächäq atmïy baxchadagï güllär”). Qoralash tili va Isoev himoyasiga yozilgan she’r tilining asosiy farqi diniy atamshunoslikning qo’llanishida edi. Bizga ayonki, qoralash xatlarida diniy tushunchalarga havolalar yetishmaydi va yondashuvlari Islomga emas, sovet jamiyati meyorlariga asoslangan. Aksincha, Isoevning anonim tarafdori uning Leningradga kelishini shaharda dinning jonlanishi bilan bog’laydi, chunki Isoev dindorlarni to’g’ri yo’lga solib, ularni hidoyatga boshlagan. Isoev Leningradning uzoq qamalida sodir bo’lgan katta vayronagarchilikdan keyin masjidni qayta qurish uchun maqtovga sazovor bo’lgan va muallifning ta’kidlashicha, Isoev ixtiyorida bo’lgunga qadar hech kim binoning holati bilan qiziqmagan. Qolaversa, muftiyga yo‘llangan ushbu maktubda Isoev axloqiy nuqtayi nazardan ijobiy tavsiflanadi va uning fazilatlari doimo diniy tushunchalar bilan bog‘lanadi.
 
Isoevni himoya qilgan ushbu asar muallifi oddiy muridlardan biri bo’lishi kerak va Isoevning davlat tomonidan olib ketilishi, albatta, dindorlar jamoasining noroziligi va umidsizlikka sabab bo’ldi. Muallif ularning his-tuyg’ularini shunday tasvirlaydi: 

Barïbïz da din islamga ixlas küngelebezne        Barimiz Islomga ixlosni saldïq,                                                                            ko’nglimizga soldik.

Gamäl qïlïp yöri idek, häzer häzrätsez qaldïq.       Amallarni bajarardik, lekin

Häzrät bulmagach mächetkä böten xalïq             imomsiz qoldik. Hazrat tuqtaldï,                                                                       bo’lmagach butun xalq masjiddan
qaytdi

Shatlanïp bargan mächetebez qarangï köngä     Shodlanib borgan masjidimiz qaldï.                                                                             qorong’u kunga qoldi.

Lekin she’r Isoevni chetlatish orqali Islomni boshqaruvchi davlat organlari jamiyat hayotini izdan chiqarishga mas’ul ekanini aytish bilan to’xtaydi. Aksincha, muallif Isoevning jamiyat muvaffaqiyatiga qoʻshgan hissasini inkor etgan va uning mashhurligiga hasad qilgan ma’lum yovuz musulmonlarni ayblaydi. Bu odamlar mahalliy murid emas, balki "kolxozdan qochgan mullalar",  ya’ni mahalliy aholi orasidagi islomiy masalalardan xabardor bo’lmagan, rasmiy ruxsatnomalari yo’q (ukazï yo’q) shaxslar edi. Isoevning dushmanlarining bu tavsifi imomning Islom dinini chuqur bilishi haqidagi davlatning anʼanaviy talabi va Sovet rejimiga sodiqligi toʻgʻrisidagi guvohnoma shartini birlashtiradi. Bundan tashqari, muallif aybning bir qismini Isoevning o’ziga yuklaydi, chunki o’sha paytda unga xiyonat qilganlarni uning o’zi ma’muriyatga qo’ygan edi. 1967-yilga kelib masjid muftiyga ariza yozgan  va masjidga yangi imom Fay al-Rahmon (1929-yil tug’ilgan) kelishini ta’minlagan "kolxoz mullalari" qo’lida qolgan edi.

  Masjid uzurpatorlari dinning qizil chizig’ini bosishda ham ayblanadi. Muallif ularni masjid hududida alkogol ichishda ayblaydi.

Xämer salgan sheshälärne kichtälärdän taptïlar,    Xamur solingan shishalarni
                                                                                            sjavonlardan topdilar

Mächet yortïnda xämer echep islam dinen             Masjid Ichida xamur ichib sattïlar.                                                                               Islom dinini sotdilar

Yäsh mulla da öyrände alar belän echergä             Yosh mulla ham ular bilan                                                                                 ichishga o’rgandi

Mulla yuq mächettä kötälär yaxshï bäyräm            Mulla yo’q masjidda yaxshi kichlären.                                                                         bayram qilishadi

  Bu ayblovlar to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishidan qat’iy nazar ikkala taraf ham Isoev borasidagi janjalda axloqiy va qonuniy asoslar keltirishdi. Spirtli ichimliklar iste’moliga ishora qilish islomiy taqvodorlik sovet ijtimoiy xulq-atvor belgilaridan yuqori ekanligini anglatmaydi, chunki partiya va hukumat alkogolizmga rasman qarshi kurashgan. Qanday bo’lmasin, "pastdan" bu anonim qoralash xati o’sha davrdagi islom va sovet nutqlari elementlarini o’zida mujassam etgan bo’lsa-da, bu mojaro bir musulmon jamiyatining ikki partiyasi o’rtasidagi kurash sifatida namoyon bo’lib, diniy hokimiyat va davlat muassasalariga sodiqlikka da’vogarlik qiladi, amalda butun masala Din ishlari bo’yicha kengash tomonidan tartibga solindi.
 
Isoevning bu kabi qoralashlarga javobi uning uning diniy dunyoqarashiga chambarchas bog’liq edi. Bu uning muftiylikka ko’tarilganidan so’ng 1975-yilda Ufada bo’lib o’tgan Diniy Assambleya (presidium) qurultoyida so’zlagan nutqida yaqqol aks etadi. U bu lavozimga hech qanday davlat mansabini egallamasdan kelgan edi va buni haqiqat tantanasi o’laroq talqin qildi. 1977-yilda Ufada yozilgan she’rlaridan biz o’qiymizki:

Älhämdülillah, meng hämedlär!      Alhamdulilloh, ming hamdlar!

Ireshterdeng böyek teläkkä.                Erishtirding bunday tilakka.

Sabïr ittem Xodam haqqï öchen     Xudo haqqi uchun sabr qildim

Awïr bulganda da yörekkä.              Og’ir bo’lganda yurakka

“Sabïrlïqnïng töbe — sarï altïn”,       Sabrning tagi — sariq oltin

Monï äytkän böyek babalar.               Buni aytgan buyuk bobolar

Minga doshman bulgan nadan xalïq    Menga dushman bo’lgan nodon xalq

Ise kitep qarap qalalar:                          Endi xursand boqishar.

Qayda barsam, minga böyek hörmät,  Qayga borsam ming buyuk hurmat

Bar da hezmät itä aldïmda.                Bari xizmat uchun oldimda

  Boshqacha qilib aytganda, Isoev she’rlarida davlat institutlariga to’xtalmaydi, barcha ayb Islomiy Sovet ierarxiyasining eng yuqorisiga chiqqach osongina daf etiladigan nomsiz dushmanlarda! Lekin, aslida bu sarob edi, rasmiylar Isoevni 1980-yili Muftiylikdan voz kechishga majbur qilishdi. O’zi sodir etmagan ishlarda ayblab, uni Leningradga badarg’a qilishdi va Isoev u yerda uch yildan so’ng vafot etdi. Menimcha Isoev SSSRda dinning siyosiylashgan jabhasida kuchli mavqega ega bo’la olmadi, chunki u o’z ishiga faqat diniy yondashgan. Davlat faqat “diniy kultning xizmatkorlari” (R. sluzhiteli kul’ta, Ar. rijāl al-dīn), zakiy amaliyot uchun chuqur bilim va ishtiyoqi bo‘lmagan ma’murlarni talab qilgan bir paytda u an’anaviy Islom olimi bo‘lishda davom etdi.

   Isoev hali muftiylik lavozimida boʻlganida, 1977-yilning yozida Leningraddagi bir musulmondan Hanifa Zamaleeva nomidan xat oladi, ushbu xatda Isoev Hofiz Mahmudov (1937-2008) ni Leningraddagi lavozimidan chetlatish kerakligi haqida ogohlantiriladi. Zamaleeva unga avvalgi hayotidagi o’xshash voqealarni eslatadi. Yuqorida keltirilgan 1971-yilgi arizachilar kabi Zamaleeva ham unga fasod va badxulqlikda ayblaydi.Isoevning javobi esa uning bu muammoga qanday yondashganini namoyon qiladi:

   Hanifa, men sizni bilmayman va biz tanish emasmiz, shu bois siz men haqimda hech nima bilmaysiz. Sizning ahmoqligingiz meni kuldirsa-da, vaqtim yo’qligiga qaramay Muftiy sifatida odamlarga to’g’ri yo’lni ko’rsatish mening vazifam ekanligidan kelib chiqib, sizga javob yozishni lozim topdim. Alloh aytadiki: “gunohkorga yordam berish har bir musulmonning burchidir va men bu uchun Qiyomat kunida javobgar bo’laman, shuningdek agar bu ishni uddalay olsam, ajr ham olaman. Shunday bo’lsa-da, Alloh ba’zi ahmoq odamlar baribir to’g’ri yo’l topib ketmasliklarini ham ochiq bayon qiladi.

  Javob xatining keying betlarida Isoev Qur’onga to’xtaladi va Zameleevaning barcha ayblovlariga javob qaytaradi. Albatta, uning dindor maslahatlari Zameleevaning Qur’on oyatlariga ahamiyat bermagan siyosiy qoralashiga most javob bo’lmadi. Natija o’z-o’zidan ayon: oradan ko’p o’tmay Isoev o’z lavozimini yo’qotdi.  

Xulosaviy ta’kidlar:

 Yuqorida to’xtalib o’tilgan erkak shoirlardan farqli o’laroq Sverdlovsklik ayol Mukarama Valievadan 1946-yili ancha optimistik loyiha qolgan. Urushdan keyingi o’ta og’ir yillarda u klassik Arab she’riyatiga mansub to’plamni eski usul Tatar adabiy tiliga tarjima qiladi. Misralar Islom axloqi va qisman, fiqh haqidaedi. Masalan, Valieva avvallari Tatar ayollari kiygan hijob haqida batafsil huquqiy sharh yozadi, e’tiborli kihati shunda ediki, u bu borada jamiyatdagi aksil-diniy atmosferaga qarshi bormayotgan edi, balki uning qarshiligi jamiyatdagi kiyinish urfiga qaratilgan edi (u bu uchun Ruscha so’z “moda”ni ishlatadi).
 
Bundan ma’lumki, Sovet Ittifoqida musulmon boʻlishning shaxsiy tajribasi juda xilma-xil boʻlgan va ijtimoiy oʻzgarishlar shaxsga qanday taʼsir qilgani haqida umumlashtirib boʻlmaydi. Shunga qaramay, Sovet Ittifoqidagidindor yozuv namunalarini parcha-parcha ko’rib chiqishimiz ateistik davlatdagi musulmonlar tomonidan amalga oshirilgan turli xil adabiy faoliyatning butun majmuasini ko’rsatadi. Bu qo’lyozmalarga hozirgacha teginilmagan. Birgalikda ular diniy va akademik mualliflarning Sovet Islomiga oid nashrlarida juda keng tarqalgan, “Davlat Rossiyada yuksak musulmon madaniyatini butunlay yo’q qilishga muvaffaq bo’lgan, diniy adabiyot an’analari buzilgan” degan narrativga qarshi chiqadilar.
 
O’tmish bilan uzviylik chizig’ini isbotlash Rossiyadagi hozirgi jamoat dini institutlarining qonuniyligini va so’nggi sovet davridan beri amalda bo’lgan ayrim hokimiyatlarning qudratini kuchaytirishi mumkin. Men buni ko’zlamaganman, aksincha mening maqolamning maqsadi juda ixtisosli va xavfli sharoitlarda an’anaviy adabiy janrlar (Qur’on tarjimasi, munojot, shikoyat) va amaliyotlarini (fatvo yozish, qoralash) o’zgartirish, qayta yo’naltirish va qayta ta’riflashga alohida urg’u berishdir.
 
Yuqorida keltirilgan holatlar Sovet Rossiyasidagi Islom she’riyati haqida nima deydi? Avvalo, she’r yozish orqali mualliflarimiz Tatar adabiyoti va tilini mukammal bilishlarini namoyon etadilar; ularning she’rlari rasmiy Sovet Tatar yozuvchilari tomonidan qabul qilingan shakllar, lug‘at va uslublarga mutlaqo begona edi. Ularning tili va ular ishlatgan skriptning o’zi intellektual mahsulotini kengroq jamiyat uchun marginal va "eski urf" qildi. Sovet Ittifoqidagi musulmon intellektual tarmoqlari faoliyati va diniy adabiyotlar tiraji boʻyicha haligacha tadqiqotimiz yoʻq boʻlsa-da, ateistik tuzum davrida dindor sheʼrlar yozish ortida ikkita maqsadni aniqlash mumkin: isteʼfo va hokimiyat uchun kurash. Bizning ko’plab mualliflarimiz (Dashkin, Turushev, Isaev va uning noma’lum tarafdori) o’zlarining dushmanlari va tuhmatchilariga qarshi kurash uchun she’rlar yozdilar, ular o’zlari faqat ayblash va qoralash uchun odatiy Sovet klishelarini ishlatdilar. Diniy she’rlar diniy axloq va Qur’on so’ziga urg’u bergan holda, dinning asosiy manbalarini targ’ib qilishga qaratilgan edi. Yuqorida tilga olingan shoirlarning aksariyati masjid jamoati va davlatni ifodalovchi turli organlar o’rtasida ishlaydi, Valieva esa ochlik paytida dunyoni yaxshiroq qilish uchun she’riyatga murojaat qilgan bo’lsa ajab emas.
 
Tasavvufning ijtimoiy tuzilmalari, jumladan, vorislik chizig‘i (silsila), muntazam yig‘ilishlar va ilmlarni yetkazish, ta’qiblar tufaylimi yoki qolgan so‘fiylar muridlar tarbiyasini shunchaki to‘xtatib qo‘ygani uchunmi Stalin davridan uzoq umr ko‘rmadi. Ammo G’arbiy Sibir qishloqlarining marginalligi mashhur so’fiy tasavvurini saqlab qolishga yordam berdi. Sovet Rossiyasida so’fiy tuzilmalari va urf-odatlari pasaygan bo’lsa-da, qolgan Islom avtoritetlari o’z asarlarida Qur’onga ko’proq e’tibor berishdi. Bu, ayniqsa, Muammad Abduh (1849-1905) kabi Yaqin Sharq musulmon mutafakkirlari ijodidan ilhomlangan hamda so‘fiylar ziyoratgohlarini hurmat qilish va ularni xotirlash uchun yig‘inlar o‘tkazishga ochiqdan-ochiq qarshi chiqqan Dashkin va Isaev asarlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Partiya yo’nalishiga to’liq mos ravishda, so’fiylik bu guruh olimlar tomonidan modernizm va Sovet taraqqiyotiga qarshi sifatida qoralangan, an’anaviylikning bir qismi sifatida talqin qilingan.
 
Qaysidir maʼnoda bu yerda keltirilgan barcha mualliflar jamoalashtirishni yoʻlga qoʻygan, zoʻravon qatagʻonlarni amalga oshirgan yoki musulmonlar jamiyati ichidan ularga qarshi cheksiz qoralashlar oqimini qoʻzgʻatgan qudratli Leviafandan aziyat chekishgan. Ammo ba’zilar davlatdan yordam so’rashdi, masalan, Moskvada o’z qishlog’ida ikkinchi masjid ochishni so’rab murojaat qilgan Dashkin yoki muftiy bo’lgan Isoev va mualliflarimizdan hech biri Sovet davlatiga qarshi hech qanday mafkuraviy muxolifatni shakllantirmagan. Keyinchalik ham dindor she’rlarda tasvirlangani kabi hech kim o’z tashabbusi bilan harakat qilmadi.