Tashabbus nomidan kirish

Etniklik nima? «Biz — o‘zbekmiz» deganimizda, aslida nimani nazarda tutamiz? O‘g‘uzlar, qipchoqlar, so‘g‘diylar avlodimi? Yoki ko‘pchilik etnografik risolalarda tilga olinadigan 96 urug‘dan biriga mansublikmi? Nega ayrim o‘zliklar bizga “tabiiy” tuyuladi — go‘yoki ular doimo mavjud bo‘lgan — boshqalari esa bizda shubha yoki rad etish hissini uyg‘otadi? «O‘zimiz» va «boshqalar» o‘rtasidagi chegara nega bunchalik aniq ko‘rinadi — va aslida bu chiziqni kim tortadi?

Quyidagi matn — XX asr antropologiyasining eng muhim asarlaridan biri bo‘lmish Frederik Bart tahriri ostidagi Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference (Norwegian University Press, 1969) to‘plamiga kirish so‘zining o‘zbek tiliga ilk bor tarjimasidir. Bu ish G‘arbiy ilm-fanida etniklikni tushunishdagi tub burilish bo‘lib, Bart va to‘plam mualliflari o‘sha davrda hukmron bo‘lgan qarashni — etnik guruhlar barqaror “ichki” madaniy belgilar bilan aniqlanadi, degan fikrni — rad etdilar. Ular buning o‘rniga quyidagi inqilobiy fikrni ilgari surdilar: etniklik bu madaniyat emas, bu mohiyat emas — bu jarayon. Bu o‘zini va boshqani belgilash, ajratish, kimni qabul qilish, kimni rad etish orqali yuzaga keladigan dinamik ijtimoiy holatdir. Bart nazarida “etniklik” ichki madaniy birlik orqali emas, tashqi ijtimoiy chegaralar orqali shakllanadi va yashab qoladi.

Ushbu nazariy yondashuv o‘sha paytdan boshlab antropologiya, sotsiologiya, tarix va madaniyatshunoslikda butunlay yangi yondashuvlarning shakllanishiga turtki berdi, o‘nlab mamlakatlardagi etniklik va o‘zlik bo‘yicha tadqiqotlarga asos bo‘ldi.

Ammo bu yondashuv sovet va post-sovet ilm-fanida, xususan O‘zbekiston etnografiyasida deyarli inkor qilindi. Buning sabablari, avvalo, institutsionaldir: sovet etnografiyasi qattiq primordialist asoslarda qurilgan bo‘lib, unda etniklik — meros qilib olinadigan, tug‘ma va o‘zgarmas xususiyat sifatida talqin etilgan. Ushbu qarash ko‘pincha rasmiy mafkuralarni, “xalqlar do‘stligi” siyosatini yoki mustaqillik davridagi milliy qurilish loyihalarini asoslash uchun ishlatilgan. Bugungi kunda ham etnik o‘zlik ko‘pincha “qon”, “til”, “urug‘” asosida tushuniladi. Masalan: “otasi nemis”, “onasi tojik”, “asli qipchoq” gaplar kabi. Bu kabi qarashlarning mavjudligi emas, balki ularni tanqidiy o‘rganish vositalarining yo‘qligi muammo hisoblanadi.

Frederik Bart asari esa aynan shunday vosita bo‘lishi mumkin. U etniklikni nafaqat tabiiy emasligini, balki ijtimoiy munosabatlar, hokimiyat munosabatlari, tashkiliy strukturalar va madaniy siyosatlarning natijasi sifatida vujudga kelishini ko‘rsatadi. Bu yondashuv, ayniqsa mustamlakachilik tarixiga, markazlashgan ideologik boshqaruvga, repressiv tarix siyosatiga ega bo‘lgan jamiyatlar uchun dolzarbdir.

Ushbu tarjima o‘zbek o‘quvchisini zamonaviy antropologik tafakkurning asosiy g‘oyalari bilan tanishtirishga, shuningdek, o‘zimiz haqimizdagi tasavvurlarimizni chuqurroq va tanqidiyroq o‘rganishga undashga qaratilgan.

Tarjimon: Sanobar Abdumajid
Tahrirchi: Javohir Nematov
Asl manba: Barth, Fredrik. Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference. Waveland Press, 1969.
Tarjima qilingan bo‘lim: “Introduction” (Kirish) maqolasi.

Kirish
Ushbu maqolalar to‘plami etnik guruhlar va ularning qanday qilib saqlanib qolishini o‘rganishga bag‘ishlangan. Bu mavzu ijtimoiy antropologiyada juda muhim bo‘lishiga qaramay, anchayin e’tibordan chetda qolgan. Antropologik fikrlashning asosida odatda shunday g‘oya yotadi: insoniyat madaniyati uzluksiz emas, ya’ni har bir madaniyatni umumiy qadriyat va urf-odatlarga ega alohida guruhlar ifodalaydi. Demak, har bir madaniyatga mos keluvchi etnik guruh bo‘lishi kerak. Madaniyatlar o‘rtasidagi farqlar, ularning tarixiy chegaralari va o‘zaro aloqalari ko‘p o‘rganilgan bo‘lsa-da, etnik guruhlarning qanday shakllanishi va ular orasidagi chegaralar qanday ishlashi yetarlicha tahlil qilinmagan. Ko‘pchilik ijtimoiy antropologlar bu muammolardan chetlab o‘tishga urinib, “jamiyat” degan juda umumiy tushunchadan foydalangan — go‘yoki kichikroq guruhlar va birliklar shu keng ijtimoiy tizim ichida mavjud. Biroq bu yondashuv real hayotdagi etnik guruhlarning o‘ziga xos xususiyatlari va chegaralarini o‘rganmaydi hamda shu mavzudagi muhim nazariy savollar ochiq qolaveradi.

Bugungi kunda har bir qabila yoki xalq o‘z madaniyatini atrofdagilarga nisbatan dushmanlik yoki befarqlik bilan saqlab qolgan degan sodda taxmin endi jiddiy qabul qilinmaydi. Biroq hanuzgacha madaniy xilma-xillikning asosiy sababi bu geografik va ijtimoiy izolyatsiya bo‘lgan degan soddalashtirilgan qarash keng tarqalgan. Quyidagi maqolalarda keltirilgan empirik kuzatuvlar esa bu qarashning cheklanganligini ochib beradi. Avvalo, shuni ta’kidlash joizki: etnik chegaralar, ular orqali shaxslar muntazam ravishda o‘tib tursa ham, mavjudligicha qolaveradi. Ya’ni, etnik farqlarni saqlash mobillik (ya’ni odamlarning joy almashtirishi), aloqa va axborot oqimining yo‘qligiga bog‘liq emas. Aksincha, bu chegaralar aynan shaxslarning hayotiy yo‘lida turli guruhlarga kirishi yoki ulardan chiqarilishi jarayonida ularni inklyuziya (qabul qilish) yoki eksklyuziya (chetlab o‘tish) orqali ijtimoiy jihatdan shakllantiriladi. Bundan tashqari, bunday etnik chegaralar mavjud bo‘lishiga qaramay, guruhlar o‘rtasida barqaror, doimiy va ko‘pincha hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar saqlanadi. Ko‘plab hollarda bu munosabatlar aynan qarama-qarshi etnik maqomlar asosida shakllanadi. Boshqacha qilib aytganda, etnik farqlar nafaqat ijtimoiy aloqalarni to‘suvchi omil emas, balki aynan shu farqlar ko‘plab keng qamrovli ijtimoiy tizimlarning poydevorini tashkil qiladi. Bunday tizimdagi o‘zaro muloqot uni o‘zgartirib yubormaydi yoki madaniy bir xillikka olib kelmaydi; aksincha, etnik aloqalar va o‘zaro bog‘liqlikka qaramay, madaniy farqlilik barqaror saqlanadi.

Umumiy yondashuv
Bu yo‘nalishda qayta tahlil va yangicha yondashuvga ehtiyoj borligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Buning uchun nazariy va empirik yondashuvlarni birlashtirgan izchil tahlil zarur: ya’ni biz turli holatlardagi empirik faktlarni chuqur o‘rganishimiz va ularni eng sodda va yetarli tarzda tushuntira oladigan tushunchalar tizimini ularga moslab shakllantirishimiz lozim. Bu yondashuv faktlarning o‘zaro bog‘liqligini ochib berishi va ularning ijtimoiy oqibatlarini tadqiq qilishga imkon yaratishi kerak. Quyidagi maqolalarda har bir muallif o‘zi yaqin tanigan, bevosita dala tadqiqotlari orqali chuqur o‘rganilgan bir holatni tahlil qiladi va unga umumiy tushunchalar asosida yondashishga harakat qiladi.

Nazariy yondashuv bir nechta o‘zaro bog‘liq jihatlardan iborat. Birinchidan, biz etnik guruhlarni insonlarning o‘zlari tomonidan tayinlangan va tan olingan toifalar sifatida ko‘rib chiqamiz. Shu sababli ular odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy o‘zaro ta’sirni tashkil etuvchi tuzilma xususiyatiga ega. Etnik guruhlarning boshqa xususiyatlarini ham aynan shu asosiy belgiga bog‘lashga intilamiz. Ikkinchidan, barcha maqolalarda “generativ” — ya’ni etnik guruhlar qanday shakllanadi va qanday barqaror saqlanadi, degan savollarga javob izlaydigan — yondashuv qo‘llaniladi. Ya’ni, mavjud etnik guruhlar va ularning o‘zaro munosabatlarini tasniflashdan ko‘ra, ularni vujudga keltiruvchi va qo‘llab-quvvatlovchi jarayonlar o‘rganiladi. Uchinchidan, bu jarayonlarni kuzatish uchun biz e’tiborni alohida guruhlarning ichki tuzilmasi yoki tarixiga emas, balki etnik chegaralar va bu chegaralarning qanday saqlanib qolishiga qaratamiz. Bu har bir jihat yanada chuqurroq tushuntirishni talab qiladi.

Etnik guruh ta’rifi
“Etnik guruh” atamasi antropologik adabiyotda (qarang: masalan, Naroll 1964) odatda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lgan aholiga nisbatan qo‘llaniladi:

1. biologik jihatdan asosan o‘zini o‘zi takrorlaydi
2. fundamental madaniy qadriyatlarni baham ko‘radi, bu esa madaniy shakllardagi ochiq birlik orqali namoyon bo‘ladi
3. aloqa va o‘zaro munosabatlar maydonini tashkil etadi
4. a’zolik o‘zini ham, boshqalar tomonidan ham shu turdagi boshqa toifalardan ajralib turuvchi kategoriya sifatida tan oladi

Bu ideal tipdagi ta’rif an’anaviy formuladan unchalik uzoqlashmaydi: ya’ni “irq = madaniyat = til” va “jamiyat = boshqalarni rad etuvchi yoki kamsituvchi birlik” degan tasavvurlarga yaqin turadi. Shunga qaramay, biroz o‘zgartirilgan shaklda bo‘lsa ham, u ko‘plab empirik etnografik holatlarga — hech bo‘lmaganda ular qanday ko‘ringan va qay tarzda tasvirlangan bo‘lsa — yetarlicha mos keladi, shu bois bu ta’rif ko‘pchilik antropologlar uchun hanuz foydali vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Mening e’tirozim bu tavsiflarning mazmuniga emas — garchi, keyinchalik ko‘rsatib o‘tamanki, biz urg‘uni o‘zgartirish orqali foydali natijalarga erisha olamiz. Mening asosiy tanqidim shundaki, bu kabi formulalar etnik guruhlar hodisasini hamda ularning insoniy jamiyat va madaniyatdagi o‘rnini to‘liq anglashga to‘sqinlik qiladi. Chunki bu ta’rif mohiyatan barcha muhim savollarni oldindan hal qilib qo‘yadi: u takrorlanuvchi empirik shaklga oid ideal tip modelini berishni da’vo qilsa-da, aslida bunday guruhlarning kelib chiqishi, tuzilmasi va funksiyasi nuqtai nazaridan oldindan belgilangan qarashni aks ettiradi.

Eng asosiy muammo shundaki, bu ta’rif bizga chegaralarni saqlash jarayoni hech qanday muammo tug‘dirmaydi va yuqorida sanab o‘tilgan belgilar — irqiy farq, madaniy tafovut, ijtimoiy ajralish va til to‘siqlari, o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan yoki tashkil etilgan dushmanlik — tufayli o‘z-o‘zidan yuzaga keladi, degan taxminni qilishga imkon beradi. Bu esa madaniy xilma-xillikni tushuntirishda foydalaniladigan omillar doirasini ham cheklab qo‘yadi: biz har bir guruhni o‘zining madaniy va ijtimoiy shakllarini nisbiy izolyatsiyada, asosan mahalliy ekologik omillarga javoban, ixtiro va tanlab o‘zlashtirish orqali moslashish tarixi davomida shakllantirgan deb tasavvur qilamiz. Natijada bizda shunday tarixiy manzara yuzaga keladi: har bir xalq — o‘ziga xos madaniyatga ega alohida xalq, va har biri o‘z jamiyati bilan, mustaqil tarzda tasvirlanishga loyiq bo‘lgan “orol” singari ajralgan birlik sifatida qaraladi.

Etnik guruhlar madaniyat „tashuvchi“ birlik sifatida
Madaniyat tarixining ushbu versiyasi pelagik orollardan boshqa joylar uchun qay darajada mos kelishini muhokama qilish o‘rniga, ushbu qarashdagi ba’zi mantiqiy kamchiliklarga e’tibor qaratamiz. Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlar orasida, umumiy madaniyatga egalik qilish odatda markaziy ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Mening fikrimcha, bu juda muhim xususiyatni etnik guruh tuzilmasining asosiy va ta’riflovchi belgisi sifatida emas, balki natijasi yoki oqibati sifatida talqin qilish ancha samaralidir. Agar kimdir etnik guruhlarning madaniyat tashuvchilik jihatini ularning asosiy belgisi deb qabul qilsa, bu uzoq davom etuvchi nazariy oqibatlarga olib keladi. Bunday yondashuv odamni etnik guruhlarni aynan ularning madaniyatini tashuvchi birliklar sifatida aniqlashga va farqlashga undaydi. Bu esa bizni quyidagi ikki yo‘nalishda oldindan belgilangan qarashlarga olib keladi: (1) bunday birliklarning vaqt davomida qanday barqarorlikda saqlanishi va (2) ularning shakllanishini belgilovchi omillar qayerda joylashganligi.

1. Madaniyat tashuvchilik jihatiga berilgan urg‘u tufayli, shaxslar va mahalliy guruhlarni muayyan etnik guruhga mansub deb tasniflash ularning aynan shu madaniyatga xos belgilarga ega ekanini ko‘rsatishiga bog‘liq bo‘ladi. Buni etnografik kuzatuvchi — „madaniyat-hudud“ an’anasi doirasida — aktorlarning o‘z tasniflari va xurofotlaridan qat’i nazar, ob’yektiv tarzda baholashi mumkin. Guruhlar o‘rtasidagi farqlar bu holda xususiyatlar inventarlari o‘rtasidagi tafovutlarga aylantiriladi; e’tibor esa etnik tuzilmani emas, balki madaniyatlarni tahlil qilishga qaratiladi. Guruhlar o‘rtasidagi dinamik munosabatlar esa, antropologiyada tobora kamroq qiziqish uyg‘otayotgan akkulturatsiya tadqiqotlari orqali tasvirlanadi, garchi bu tadqiqotlarning nazariy zaifliklari hech qachon jiddiy muhokama qilinmagan bo‘lsa-da. Har qanday madaniy xususiyatlar yig‘indisining tarixiy kelib chiqishi turli manbalardan bo‘lgani uchun, bu yondashuv madaniy qo‘shimchalar va o‘zgarishlarni yoritadigan, hamda nega aynan ba’zi elementlar qarzga olinganini tushuntirishga harakat qiladigan “etnotarix” uchun ham imkon yaratadi. Biroq, bunday tadqiqotlarda vaqt davomida izchilligi tasvirlanayotgan birlikning o‘zi nima? Paradoks shundaki, bu birlik o‘z ichiga o‘tmishda mavjud bo‘lgan madaniyatlarni ham olishi kerak, garchi ular hozirgi kunda — aynan etnik birliklarni sinxron ajratishda hal qiluvchi hisoblangan — shakl jihatidagi tafovutlar tufayli istisno qilinishi aniq bo‘lsa ham. “Etnik guruh” va “madaniyat” tushunchalari o‘rtasidagi bog‘liqlik bunday chalkashlik orqali hech qanday aniqlik kasb etmaydi.

2. Xususiyatlar sifatida sanab o‘tilishi mumkin bo‘lgan ochiq madaniy shakllar ekologiyadan ta’sirlangan bo‘ladi. Bunda men faqat ular muhitga moslashuv tarixini aks ettiradi demoqchi emasman; ular yanada bevosita tarzda aktorlar moslashishga majbur bo‘lgan tashqi sharoitlarni ham aks ettiradi. Xuddi shu guruhdagi odamlar, o‘z qadriyatlari va g‘oyalari o‘zgarmagan holda, turli muhitlarda taklif etilgan imkoniyatlar turlicha bo‘lsa, albatta, turli hayot yo‘llarini tanlashadi va turlicha xatti-harakat shakllarini institutsiyalashtirishadi, shunday emasmi? Xuddi shuningdek, biz kutishimiz kerakki, bitta etnik guruh, agar u turli ekologik sharoitlarga ega hudud bo‘ylab tarqalgan bo‘lsa, tashqi institutsional xatti-harakat shakllarida mintaqaviy xilma-xillikni namoyon qiladi — bu esa madaniy yo‘nalishdagi farqlarni emas, balki ekologik shart-sharoitlarni aks ettiradi. Agar ochiq institutsional shakllar diagnostik belgi sifatida qaralsa, unda ular qanday tasniflanishi kerak? Bunga bir misol quyida muhokama qilinadigan Pathanlarning mahalliy ijtimoiy tizimlari bo‘yicha tarqalishi va xilma-xilligidir (qarang, 117-bet va keyin). Asosiy Pathan qadriyatlariga ko‘ra, bir hil, nasabga asoslangan tog‘li janubiy hududlarda yashovchi Pathanlar uchun, Swatdagi Pathanlarning xatti-harakatlari ularning o‘z qadriyatlariga nisbatan shu qadar begona va nomaqbul tuyuladiki, ular shimoliy birodarlarini “endi Pathan emas” deb e’lon qilishadi. Darhaqiqat, “ob’yektiv” mezonlarga ko‘ra, ularning tashqi tashkilot shakllari Panjobliklar tuzilmasiga ancha yaqin ko‘rinadi. Biroq men shimoldagi sharoitlarni tushuntirish orqali janubiy Pathanlarni bu odamlar ham Pathan ekanligiga ishontirishga muvaffaq bo‘ldim, va ular og‘irlik bilan bo‘lsa-da, shu sharoitda o‘zlari ham xuddi shunday harakat qilishlari mumkinligini tan olishdi. Shunday ekan, ochiq institutsional shakllarni har qanday vaqtda etnik guruhni ajratuvchi madaniy belgilar sifatida qabul qilish yetarli emas — bu ochiq shakllar nafaqat meros bo‘lib o‘tgan madaniyat bilan, balki ekologiya bilan ham belgilanadi. Shuningdek, guruh ichidagi har qanday bunday xilma-xillikni alohida birliklarga bo‘linish yoki ularning ko‘payishiga olib boruvchi birinchi qadam deb talqin qilish ham to‘g‘ri emas. Bizda bitta etnik guruhning, nisbatan sodda iqtisodiy tuzilma darajasida bo‘lishiga qaramay, bir nechta ekologik nishlarda yashab kelgani, biroq uzoq vaqt davomida asosiy madaniy va etnik birligini saqlab qolganini tasdiqlovchi yaxshi hujjatlashtirilgan misollar mavjud (qarang, masalan, ichki va qirg‘oq Chuckchee xalqi (Bogoras, 1904–1909) yoki shimoliy bug‘u boquvchi, daryo bo‘yidagi va qirg‘oqdagi Lapp xalqlari (Gjessing, 1954)).

Blom quyidagi maqolalardan birida (qarang, 74-bet va keyingi sahifalar) aynan shu masala bo‘yicha markaziy Norvegiya tog‘li dehqonlari misolida asosli dalillar keltiradi. U ularning umumiy norveg qadriyatlari nuqtai nazaridan ishtirok etishi va o‘zini baholashi ularni mahalliy ekologiya ularni majbur qiladigan nihoyatda o‘ziga xos va me’yordan chetga chiqadigan faoliyat uslublariga qaramay, katta etnik guruh tarkibida a’zoliklarini saqlab qolishiga xizmat qilishini ko‘rsatadi. Bunday holatlarni tahlil qilish uchun bizga ekologik sharoitlarning xatti-harakatga ta’sirini madaniy an’ananing ta’siri bilan aralashtirib yubormaydigan, balki bu omillarni bir-biridan ajratish va madaniy hamda ijtimoiy xilma-xillikni vujudga keltiruvchi noekologik omillarni o‘rganishga imkon beradigan yondashuv zarur.

Etnik guruhlar tashkiliy tur sifatidaAgar e’tiborimizni ijtimoiy munosabatlarda haqiqiy rol o‘ynaydigan narsalarga qaratadigan bo‘lsak, etnik guruhlarni ijtimoiy tashkilot shakli sifatida ko‘rish mumkin. Bunda asosiy e’tibor 11-betdagi ro‘yxatdagi 4-bandga tushadi — ya’ni o‘zini-o‘zi belgilash va boshqalar tomonidan belgilanish xususiyatiga. Agar odam boshqalardan farqlanib, uning qaysi xalq yoki guruhga mansubligi — ya’ni uning kelib chiqishi va shaxsiy tarixi asosida aniqlansa, bu etnik belgilash bo‘ladi. Agar odamlar o‘zlarini va boshqalarni aynan shunday etnik o‘zlik asosida tasniflab, shunga qarab munosabat qilsalar, unda ular shu ma’noda etnik guruhni tashkil etgan bo‘ladilar.

E’tiborga olish kerakki, etnik toifalar odatda madaniy farqlarga asoslanadi, lekin bu ular bilan har doim aniq va bevosita bog‘liq bo‘ladi degani emas. Ya’ni, har bir etnik guruh o‘ziga xos madaniy xususiyatlarga ega, degan oddiy bog‘liqlik mavjud emas. Bu yerda muhim bo‘lgan belgilar — bu aktyorlarning o‘zlari ahamiyatli deb hisoblagan jihatlar. Ular barcha “ob’yektiv” farqlarni hisobga olmaydi, faqat ular uchun dolzarb bo‘lganlarini ajratib oladi.

Masalan, ekologik sharoitlar odamlarning yashash tarziga ta’sir qilib, guruhlar o‘rtasidagi farqlarni yanada kuchaytirishi mumkin. Biroq odamlar ba’zi madaniy xususiyatlardan etnik farqni ko‘rsatish uchun ataylab foydalanadi — masalan, til, kiyinish, uy shakli yoki hayot tarzi. Boshqa xususiyatlarga esa umuman e’tibor bermaydi. Ba’zi hollarda esa, mavjud katta farqlar ataylab inkor qilinadi.

Shunday qilib, etnik farqlar madaniyat jihatidan ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: birinchisi — ko‘rinarli belgilar, ya’ni odamlar o‘zlarini boshqalardan ajratish uchun namoyon qiladigan tashqi belgilar (til, kiyim, turmush tarzi); ikkinchisi — ichki qadriyatlar, ya’ni axloqiy me’yorlar va yaxshi deb hisoblanadigan xatti-harakatlar.

Etnik guruhga mansub bo‘lish faqat tashqi belgilar bilan emas, balki ma’lum turdagi inson bo‘lish, ya’ni o‘ziga xos o‘zlikka ega bo‘lish deganidir. Bu shuningdek, odam o‘zini ham, boshqalar tomonidan ham aynan shu guruhga xos mezonlar bilan baholanishi kerak degan fikrni bildiradi.

Biroq bu tashqi belgilar yoki qadriyatlar ro‘yxatini oldindan belgilab bo‘lmaydi. Qanday xususiyatlar muhim bo‘lishi, qanday belgilar asosida odamlar bir-birini etnik jihatdan farqlashi — bularning barchasi aktorlarning o‘ziga bog‘liq. Ya’ni, etnik toifa — bu ijtimoiy hayotda turlicha mazmunga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir ramka. U ba’zi jamiyatlarda harakat va munosabatlarga kuchli ta’sir qiladi, boshqalarida esa faqat cheklangan sohalarda ahamiyatli bo‘lishi mumkin. Shu sababli, turli jamiyatlarda etnik tashkilot qanday shakllanishini solishtirib o‘rganish uchun katta imkoniyatlar mavjud.

Etnik guruhlarning asosiy belgisi sifatida belgilanishga (ya’ni o‘zini-o‘zi va boshqalar tomonidan tan olinishga) urg‘u berish — yuqorida muhokama qilingan ikki asosiy nazariy muammoni ham hal qilishga yordam beradi.

1. Agar etnik guruhlar belgilovchi va cheklovchi birlik sifatida tushunilsa, ularning qanday qilib davomiyligini saqlab qolishi aniq bo‘ladi: bu chegara saqlanishiga bog‘liq. Bu chegarani bildiruvchi madaniy belgilar o‘zgarishi mumkin, guruh a’zolarining madaniy xususiyatlari ham o‘zgaradi, hatto guruhning tashkiliy shakli ham boshqa ko‘rinishga kirishi mumkin — lekin a’zolar va begonalar o‘rtasidagi doimiy ajratish (ya’ni “biz” va “ular” qarama-qarshiligi) davom etsa, biz bu guruh qanday qilib vaqt davomida saqlanayotganini aniqlay olamiz va shu asosda madaniy shakl va mazmundagi o‘zgarishlarni tahlil qilishimiz mumkin.
2. Guruhga a’zolikni belgilashda faqat ijtimoiy jihatdan ahamiyatli omillar muhim bo‘ladi — boshqa sabablar bilan yuzaga keladigan ochiq, “ob’yektiv” farqlar esa asos bo‘la olmaydi. A’zolar ochiq xatti-harakatlarida qanchalik o‘xshamasinlar, agar ular o‘zlarini “A” deb bilishsa va o‘zlarini unga o‘xshatib baholashga rozi bo‘lishsa — ya’ni “B” toifasidan ajratilishni istashsa — demak, ular o‘zlarini “A” guruhining umumiy madaniyatiga mansub deb tan olgan bo‘ladilar. Bu holatda, ularning real xatti-harakatiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar bilan solishtirib, aynan shu madaniy sadoqat va identifikatsiyaning qanday natijalar berishini o‘rganish mumkin bo‘ladi.

Etnik guruhlarning chegaralari
Bu yondashuvga ko‘ra, tadqiqotning asosiy e’tibori etnik guruhning ichki madaniy tarkibiga emas, uni belgilab beruvchi chegaraga qaratilishi kerak bo‘ladi. Bu chegaralar, albatta, ijtimoiy chegaralar bo‘lib, ba’zan ular hududiy shaklga ega bo‘lishi ham mumkin. Agar bir guruh o‘z a’zolari boshqa guruh vakillari bilan muloqot qilayotgan holatlarda ham o‘z o‘zligini saqlab qolsa, bu holat a’zolikni belgilovchi mezonlar va uni bildiruvchi yoki inkor etuvchi usullar mavjudligini bildiradi. Etnik guruhlar faqat ma’lum hududni egallab turish asosida mavjud bo‘lmaydi. Ular bir martalik a’zolik orqali emas, balki doimiy tarzda bildiriladigan va tasdiqlanadigan o‘zlik orqali saqlanib turadi. Shuning uchun, etnik guruhlar qanday yo‘llar bilan shakllanadi va vaqt o‘tishi bilan qanday usullarda saqlanadi — bularni alohida tahlil qilish zarur.

Bundan tashqari, etnik chegara ijtimoiy hayotni yo‘naltiradi — u ko‘pincha murakkab bo‘lgan xatti-harakatlar va ijtimoiy munosabatlar tizimini o‘z ichiga oladi. Boshqa bir kishini o‘z etnik guruhiga mansub deb tan olish — bu baholash va qaror chiqarish mezonlarini baham ko‘rishni bildiradi. Bu esa shuni anglatadiki, ikki shaxs bir xil “o‘yin qoidalari” asosida harakat qilmoqda, degan taxmin mavjud bo‘ladi. Natijada, ular o‘rtasida ijtimoiy aloqalarni kengaytirish va ularni turli sohalarga yoyish imkoniyati yuzaga keladi. Aksincha, boshqalarni begonalar, ya’ni boshqa etnik guruh vakillari sifatida ajratish — bu o‘zaro tushunish chegaralarini tan olish, qadriyatlar va faoliyat mezonlaridagi farqlarni anglash va muloqotni faqat umumiy tushuncha va manfaat mavjud bo‘lgan sohalar bilan cheklash deganidir.

Bu bizga madaniy birliklar va ularning chegaralari qanday qilib saqlanib qolishini tushunishga imkon beradi. Etnik chegara saqlanishi doirasiga har xil madaniyat vakillari o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalar ham kiradi: etnik guruhlar faqatgina xatti-harakatdagi sezilarli farqlar — ya’ni doimiy madaniy tafovutlar mavjud bo‘lsa, mustaqil va ahamiyatli birlik sifatida yashab qoladi. Biroq turli madaniyat vakillari o‘zaro muloqotda bo‘lsa, bu farqlar kamayadi deb kutish mumkin, chunki muloqot mavjud bo‘lishi va davom etishi uchun umumiy belgilar va qadriyatlarga muvofiqlik zarur bo‘ladi — ya’ni madaniyatning o‘xshashligi yoki yaqinligi yuzaga keladi (bu fikr yuzasidan qarang: Barth 1966). Shunday ekan, aloqa holatida etnik guruhlarning davomiyligi nafaqat identifikatsiya mezonlari va belgilarining mavjudligini, balki madaniy farqlarni saqlab qolishga imkon beradigan muloqot tuzilmasini ham nazarda tutadi. Menimcha, har qanday etnik guruhlararo munosabatlarga xos bo‘lishi kerak bo‘lgan tashkiliy xususiyat — bu etniklararo ijtimoiy aloqalarni boshqaruvchi sistematik qoidalar to‘plamidir. Tashkil etilgan ijtimoiy hayotda har bir vaziyatda qanday xatti-harakatlar muloqot uchun mos yoki dolzarb bo‘lishi mumkinligi oldindan belgilanadi (qarang: Goffman 1959). Agar odamlar bu belgilar bo‘yicha kelishgan bo‘lsa, ular orasidagi qadriyatlar va belgilar bo‘yicha murosaga kelish shu ijtimoiy vaziyatga bog‘liq bo‘ladi, va bundan ortig‘ini talab qilmaydi. Barqaror etniklararo munosabatlar aynan mana shunday tuzilgan muloqotga asoslanadi: aloqa vaziyatlarini tartibga soluvchi qoidalar majmuasi, ayrim faoliyat sohalarida hamkorlik imkonini beruvchi mexanizm va boshqa sohalarda etniklararo muloqotni cheklovchi taqiqlar mavjud bo‘lishi orqali madaniyatlarning ayrim qismlarini to‘qnashuv va o‘zgarishdan himoya qiladi.

Polietnik ijtimoiy tizimlar
Bu, albatta, Furnivall (1944) tomonidan “plural jamiyat” tahlilida aniq tasvirlab berilgan holatdir: ya’ni bir necha etnik guruhlardan iborat jamiyat bozor orqali birlashtirilgan, davlat tuzumi esa odatda shu guruhlardan birining nazorati ostida bo‘ladi, biroq diniy va oilaviy sohalarda madaniy xilma-xillik keng saqlanib qoladi.

Keyingi antropologlar tomonidan yetarlicha qadrlanmagan jihat shundaki, polietnik tizimlarda turli sohalarda hamkorlik va ajralish qanday shakllanishi mumkinligi, shuningdek bu turli xil polietnik ijtimoiy tizimlarga qanday olib kelishi hali to‘liq o‘rganilmagan. Biz Melaneziyadagi ayrim savdo tizimlarini bilamiz — ular iqtisodiyotning nufuzli sohalariga oid buyumlar bilan bog‘liq bo‘lgan va hatto ayirboshlash jarayonini boshqaruvchi etik etikett va qoidalar mavjud bo‘lgan, bu jarayonni boshqa faoliyatlardan ajratib turuvchi mexanizmlar mavjud edi. Janubi-Sharqiy Osiyodagi (quyida Izikowitz, 135-bet va keyingi sahifalarda muhokama qilingan) turli an’anaviy, ko‘p markazli tizimlar haqida ham ma’lumotlar bor — ular nufuzli savdo sohalarida ham, yarim-feodal siyosiy tuzilmalar orqali ham birlashtirilgan edi. Janubi-G‘arbiy Osiyodagi ayrim hududlarda esa siyosiy integratsiya ko‘p markazli xarakterga ega bo‘lib, asosiy tuzilma to‘liqroq monetarizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan. Shuningdek, Hindistondagi kasta tizimidagi diniy va ishlab chiqarishdagi hamkorlik hamda siyosiy birlashuvni esga olish lozim, bu yerda ehtimol faqat qarindoshlik va xonadon hayoti alohida ajratilgan soha bo‘lib qoladi va madaniy xilma-xillikning manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bunday turli tizimlarni tobora mavhumlashib borayotgan “plural jamiyat” degan yagona atama ostida birlashtirishdan foyda yo‘q, holbuki ularning tuzilish shakllarini alohida tahlil qilish ijtimoiy va madaniy shakllarni yaxshiroq tushunishga katta yordam beradi.

Makrodarajadagi “hamkorlik va ajralish” deb atash mumkin bo‘lgan jarayonlar mikrodarajada ro‘l cheklovlarining tizimli majmuasiga to‘g‘ri keladi. Bu tizimlarning barchasida umumiy bo‘lgan tamoyil shuki, etnik o‘zlik shaxsga qaysi ro‘llarni o‘ynashi mumkinligi va turli ijtimoiy munosabatlar uchun qanday sheriklarni tanlashi mumkinligi borasida cheklovlar qo‘yadi. Boshqacha aytganda, etnik o‘zlik ijtimoiy maqom sifatida ko‘rilganda, u ko‘pchilik boshqa maqomlardan ustun turadi va shaxs shu o‘zlikka ega bo‘lgan holda qaysi maqomlar kombinatsiyasini — ya’ni qanday ijtimoiy “shaxsiyatlar”ni — o‘zlashtirishi mumkinligini belgilaydi. Bu ma’noda etnik o‘zlik jins yoki ijtimoiy martabaga o‘xshab ketadi, chunki u faqat ayrim vaziyatlardagina emas, balki odamning barcha faoliyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Buni yana shunday ham ifodalash mumkin: etnik o‘zlik — bu majburiy xususiyat, uni e’tibordan chetda qoldirib, boshqa vaziyatlarda vaqtinchalik chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Shuning uchun, odamning xatti-harakatlariga etnik o‘zligidan kelib chiqib qo‘yilgan cheklovlar odatda qat’iy bo‘ladi va murakkab polietnik jamiyatlarda juda keng qamrovli bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, bu o‘zlikka biriktirilgan axloqiy va ijtimoiy qoidalar odatda bir butun, stereotipik guruhlar shaklida mustahkamlanadi, bu esa ularni o‘zgarishga nisbatan yanada chidamli qiladi.

O‘zliklar va qadriyat mezonlari o‘rtasidagi bog‘liqliklar
Etnik guruhlararo munosabatlarning o‘zaro ta’sir va tashkiliy xususiyatlarini tahlil qilishda ko‘p hollarda chegaralarni qanday saqlab turish masalasiga yetarlicha e’tibor berilmagan. Ehtimol, bu holat antropologlarning etniklararo vaziyatni noto‘g‘ri namuna sifatida tasavvur qilganlaridan kelib chiqqandir. Odatda bu vaziyat shunday tasvirlanadi: turli xalqlar, har xil tarix va madaniyatga ega bo‘lgan odamlar bir joyga yig‘ilib, odatda mustamlaka sharoitida, bir-biriga moslashishga harakat qilishadi. Biroq etnik xilma-xillik qanday qilib yonma-yon mavjud bo‘la olishini tasavvur qilish uchun men boshqa savolni taklif qilgan bo‘lardim: qanday sharoitlarda etnik farqlanishlar vujudga keladi? Buning uchun zarur bo‘lgan tashkiliy shartlar ikki xil: birinchidan, aholining ma’lum qatlamlarini o‘zaro istisnoli va majburiy maqomlar toifasiga ajratish; ikkinchidan esa, har bir toifa uchun qo‘llaniladigan qadriyat mezonlari boshqalar uchun qo‘llaniladigan mezonlardan farq qilishi mumkinligini tan olish.

Bu omillar o‘z-o‘zicha madaniy farqlar qanday paydo bo‘lishini to‘liq tushuntirib bermasa-da, ular bu farqlar qanday qilib saqlanib qolishini tushunishga yordam beradi. Har bir toifa alohida qadriyat tizimi bilan bog‘lanadi. Qadriyatlar o‘rtasidagi farq qanchalik katta bo‘lsa, etniklararo munosabatlarga qo‘yilgan cheklovlar ham shunchalik kuchli bo‘ladi: umumiy ijtimoiy tizimdagi ayrim maqomlar va vaziyatlar odamning qadriyatlariga zid bo‘lsa, u ulardan chetlab o‘tishga majbur bo‘ladi, chunki bunday xatti-harakat salbiy baholanadi. Bundan tashqari, o‘zlik faqat ichki qabul qilingani emas, balki tashqi belgilar orqali namoyon bo‘lgani sababli, har qanday yangi xatti-harakatlar odatda ikkiga bo‘linadi: odamlar o‘zlarini begona his qiladigan yangi usullarda harakat qilishdan qochishga moyil bo‘lishadi, chunki bu o‘z o‘zligiga to‘g‘ri kelmaydi deb hisoblashadi; shu bilan birga, yangi harakatlar tezda ma’lum etnik belgilar to‘plamiga tegishli deb tasniflanadi. Qanday qilib ba’zi jamiyatlarda erkak va ayol mehnati aniq farqlab qo‘yilsa, xuddi shuningdek, asosiy etnik toifalarning mavjudligi ham madaniy tafovutlarning ko‘payishiga turtki bo‘lishi mumkin.

Bunday tizimlarda guruhga xos qadriyatlarga rioya qilishni ta’minlovchi jazolar faqat shu o‘zlikni baham ko‘radiganlar tomonidan emas, boshqalar tomonidan ham qo‘llaniladi. Bu holat boshqa majburiy maqomlarda ham kuzatiladi: qanday qilib erkaklar orasida ayollarcha tutumdagi erkak kulgi bo‘lsa yoki har qanday ijtimoiy sinf proletariy bo‘la turib, o‘zini yuqoriroq tutgan kishini tanqid qilsa — xuddi shuningdek, polietnik jamiyatda har xil etnik guruh vakillari ham mavjud farqlar va qarama-qarshiliklarni saqlab qolishga harakat qiladi. Agar ijtimoiy o‘zliklar aynan shunday tamoyillar asosida tashkil qilinsa va ajratilsa, u holda ijtimoiy muloqotning muayyan yo‘nalishda harakatlanishi va standartlashuvi, shuningdek yirik jamiyat tizimlari ichida etnik xilma-xillikni saqlab turuvchi va ishlab chiqaruvchi chegaralarning yuzaga kelishiga moyillik kuchayadi.

Etnik guruhlararo o‘zaro bog‘liqlik
Bir nechta etnik guruhlarni yagona ijtimoiy tizim ichida bog‘lab turuvchi ijobiy aloqalar ularning ayrim madaniy xususiyatlari bo‘yicha bir-birini to‘ldiruvchi (komplementar) bo‘lishiga bog‘liq. Bunday komplementarlik natijasida o‘zaro bog‘liqlik yoki “simbioz” paydo bo‘ladi va bu yuqorida tilga olingan hamkorlik sohalarini tashkil etadi. Aksincha, agar bu guruhlar o‘rtasida biror sohada komplementarlik mavjud bo‘lmasa, u holda etnik asosda hech qanday tashkiliy birlik yuzaga kelmaydi — bu yoki umuman aloqaning bo‘lmasligiga olib keladi, yoki aloqalar etnik o‘zlikka hech qanday aloqasi bo‘lmagan holatda sodir bo‘ladi.

Ijtimoiy tizimlar o‘zaro juda farqlanadi — ayniqsa, etnik o‘zlik majburiy maqom sifatida qanchalik darajada kishining turli maqom va ro‘llarni egallash imkoniyatlarini cheklashiga qarab. Agar etnik o‘zlik bilan bog‘liq qadriyatlar faqat ayrim faoliyat sohalarida dolzarb bo‘lsa, unda ushbu o‘zlikka asoslangan ijtimoiy tashkilot ham shunchalik cheklangan bo‘ladi. Aksincha, murakkab polietnik tizimlarda qadriyatlar o‘rtasida keng miqyosli farqlar mavjud bo‘ladi va bu esa maqomlarni birlashtirish va ijtimoiy ishtirokda ko‘plab cheklovlarga olib keladi. Bunday tizimlarda etnik chegaralarni saqlab turuvchi mexanizmlar juda samarali bo‘lishi kerak, va buning bir necha sabablari bor: (i) bu murakkablik muhim va bir-birini to‘ldiruvchi madaniy farqlar mavjudligiga asoslanadi; (ii) bu farqlar har bir etnik guruh ichida umumiy va standart bo‘lishi kerak — ya’ni har bir guruh a’zosi ma’lum, aniq belgilangan ijtimoiy maqomlar to‘plamiga ega bo‘lishi lozim, shunda etniklararo munosabat aynan etnik o‘zlikka asoslanib qurilishi mumkin; va (iii) har bir guruhning madaniy xususiyatlari barqaror bo‘lishi zarur, shunda ushbu tizimlar asoslanadigan komplementar farqlar yaqin etniklararo aloqalarga qaramay saqlanib qoladi. Agar bu shartlar mavjud bo‘lsa, etnik guruhlar bir-biriga nisbatan barqaror va o‘zaro foydali tarzda moslasha oladi: mintaqadagi boshqa etnik guruhlar tabiat muhitining bir qismi sifatida qabul qilinadi; hamkorlik sohalari foyda keltiruvchi maydonlarga aylanadi, boshqa faoliyat sohalari esa har bir guruh a’zosi uchun ahamiyatsiz bo‘lib qoladi.

Ekologik nuqtai nazar
Bunday o‘zaro bog‘liqlikni qisman madaniy ekologiya nuqtai nazaridan tahlil qilish mumkin. Turli madaniyatga ega boshqa guruhlar bilan aloqaga kiriladigan faoliyat sohalari — bu guruh moslashgan ekologik nishlar (joylar, yo‘nalishlar) sifatida qaralishi mumkin. Bunday ekologik bog‘liqlik bir nechta turli shakllarda bo‘lishi mumkin va ularni tasniflash uchun taxminiy bir tipologiya tuzish mumkin. Agar ikki yoki undan ortiq etnik guruh bir-biri bilan aloqa qilayotgan bo‘lsa, ularning moslashuvi quyidagi shakllardan biriga ega bo‘lishi mumkin:

(1) Ular tabiiy muhitda aniq ajratilgan nishlarni (joylarni) egallagan bo‘lishi mumkin va resurslar uchun raqobatlari minimal darajada bo‘ladi. Bunday holatda ular bir hududda yashagan bo‘lsa-da, o‘zaro bog‘liqligi cheklangan bo‘ladi va ularning aloqasi asosan savdo orqali, ehtimol, tantanaviy-diniy sohada amalga oshadi.

(2) Ular alohida hududlarni egallab, ularni nazorat qilishi mumkin — bu holatda ular resurslar uchun raqobatlashadi va ularning o‘zaro munosabatlari chegara bo‘yicha siyosiy tortishuvlarni, ehtimol, boshqa sohalarni ham o‘z ichiga oladi.

(3) Ular bir-biriga muhim tovar va xizmatlarni taqdim etishi mumkin, ya’ni o‘zaro to‘ldiruvchi, lekin har xil nishlarni egallab, yaqin bog‘liqlikda bo‘ladilar. Agar ular siyosiy sohada juda yaqin aloqada bo‘lmasalar, bu klassik simbiotik holat bo‘lib, hamkorlikning bir necha turli sohalarini vujudga keltiradi. Agar ular ishlab chiqarish vositalarini turlicha usulda nazorat qilib, raqobatlashsa va moslashsa, bu holat siyosiy va iqtisodiy jihatdan yaqin aloqani, shuningdek, boshqa turdagi bog‘liqliklar uchun ochiq imkoniyatlarni bildiradi.

Yuqoridagi variantlar barqaror holatlarga taalluqli. Ammo amaliyotda ko‘pincha to‘rtinchi asosiy shakl ham uchraydi: ya’ni ikki yoki undan ortiq aralash holda yashovchi guruhlar aslida bir xil nishda, hech bo‘lmaganda qisman, raqobatlashadi. Vaqt o‘tishi bilan bu holatda odatda bir guruh boshqasini siqib chiqarishi yoki ular o‘rtasida asta-sekin o‘zaro to‘ldiruvchanlik va bog‘liqlik kuchayib, murosa shakllanadi.

Antropologik adabiyotda bu holatlarning ko‘pchiligiga misollar topish mumkin. Biroq aksariyat empirik holatlarga diqqat bilan nazar tashlasak, ular aralash shaklda bo‘lib, faqat juda soddalashtirilgan yondashuvgina ularni aniq tiplarga ajrata oladi. Men boshqa joyda (Barth 1964) Balujiston hududi misolida bu holatni ko‘rsatishga harakat qilganman va umuman olganda, har bir etnik guruh o‘z tarqalish chegaralarida va turli moslashuvlarida boshqa guruhlar bilan munosabatlarida shu to‘rtta shaklning bir nechtasini namoyon qiladi, deb hisoblayman.

Demografik nuqtai nazar
Bu o‘zgaruvchilar guruhning moslashuvini tushuntirishda faqat qisman yordam beradi. Guruh egallagan nishlarning sifat va, ideal holatda, son jihatdan tuzilmasini ko‘rsatgan holda ham, son va muvozanat bilan bog‘liq masalalarni e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Agar aholi tabiiy muhitdagi nishni egallash orqali yashashga bog‘liq bo‘lsa, bu o‘sha nishning sig‘imiga qarab aholi soni uchun yuqori chegarani bildiradi; va har qanday barqaror moslashuv aholi sonini nazorat qilishni ham o‘z ichiga oladi. Agar ikki aholi guruhi — masalan, simbiotik munosabatdagi ikki etnik guruh — ekologik jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lsa, unda birining sonidagi har qanday o‘zgarish ikkinchisiga jiddiy ta’sir qiladi. Har qanday polietnik tizimni vaqt davomida o‘rganar ekanmiz, unda o‘zaro bog‘liq etnik guruhlar sonining qanday muvozanatga kelishini tushuntira oladigan mexanizmlarni aniqlashimiz zarur. Bu demografik muvozanatlar ancha murakkab bo‘lib, tabiiy nishga moslashuv guruhning mutlaq soniga, boshqa etnik guruh bilan bog‘langan nishga moslashuv esa uning nisbiy soniga bog‘liq bo‘ladi.

Hududdagi etnik guruhlararo munosabatlarni tahlil qilishda demografik muammolar asosan quyidagi masalalarga borib taqaladi: guruhlarga a’zolik qanday shakllarda amalga oshadi va bu guruhlar foydalanayotgan turli nishlarga bo‘lgan bosimlar ularning o‘sish tezligiga qanday ta’sir qiladi? Bu omillar har qanday polietnik tizimning barqarorligi uchun juda muhim, va dastlab qaraganda, aholining istalgan o‘zgarishi butun tizimni buzib yuborishi mumkin degan xulosaga kelish oson. Biroq bu har doim ham shunday emas — bu holat, masalan, Sivertsning maqolasida (qarang, 101-bet va keyingi sahifalar) hujjatlashtirilgan. Lekin aksariyat holatlarda biz kuzatayotgan polietnik tizimlar aholining harakatlanishi va moslashuvining juda murakkab jarayonlarini o‘z ichiga oladi.

Shu yerda shuni tushunamizki, aholi sonining muvozanatiga insonlarning tug‘ilishi va o‘limidan tashqari boshqa ko‘plab omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday hudud nuqtai nazaridan qaraganda, bu omillarga individual va guruh miqyosidagi harakatlar kiradi: masalan, migratsiya orqali bosimni kamaytirish, yoki boshqa joylardagi katta aholi guruhlarining chegara hududlardagi ajralgan bo‘linmalari sifatida ma’lum guruhlarning saqlanishi. Ko‘chish va bosib olish jarayonlari vaqti-vaqti bilan aholining qayta taqsimlanishiga va o‘zaro munosabatlarning o‘zgarishiga olib keladi.

Ammo eng qiziqarli va ko‘pincha hal qiluvchi rolni shaxslar va guruhlar o‘z o‘zligini o‘zgartiradigan jarayonlar tizimi o‘ynaydi. Axir, etnik guruh sifatida tashkil etilgan “inson materiali” doimiy o‘zgarmas emas. Hozirgacha muhokama qilingan ijtimoiy mexanizmlar chegaralar va qarama-qarshiliklarni saqlab qolishga intiladi, lekin ular ushbu guruhlarga kiruvchi odamlarning tarkibi har doim bir xil bo‘lishi kerak, degan ma’noni anglatmaydi. Chegaralar o‘z o‘rnida qolishi mumkin, hatto agar ularning ichidan odamlar ma’nodosh ravishda “osmoz” yo‘li bilan o‘tib tursa ham.

Bu yondashuv bizga murakkab polietnik tizimlar qanday shartlarda mavjud bo‘lishi mumkinligini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. Bunday tizimlarning paydo bo‘lishi va saqlanib qolishi, bir qaraganda, etnik guruhlarga xos madaniy xususiyatlarning nisbatan barqaror bo‘lishiga — ya’ni ular o‘rtasidagi muloqot chegaralarining qat’iyligiga — bog‘liqdek tuyuladi. Biroq bu holat guruhlarga a’zolik yoki belgilanish (ya’ni odamlarning qaysi etnik toifaga tegishli deb qaralishi) tizimining ham xuddi shunday qat’iy bo‘lishini bildirmaydi. Aksincha, biz ko‘rgan etnik guruhlararo munosabatlar ko‘pincha shaxsiy yoki guruhiy o‘zlikni o‘zgartiruvchi turli jarayonlarni o‘z ichiga oladi va shu bilan vaziyatdagi boshqa demografik omillarni ham o‘zgartiradi.

Shu nuqtai nazardan qaraganda, odamlar o‘tib turadigan bo‘lsa ham, barqaror va saqlanib qolgan etnik chegaralar — ya’ni odamlar bir etnik guruhdan boshqasiga o‘tishayotgan bo‘lsa-da, guruhlar orasidagi chegara saqlanib qolayotgan holatlar — etnografik adabiyotda tasvirlanganidan ko‘ra hayotda ancha ko‘p uchraydi. Ushbu maqolalarda bunday o‘tish jarayonlarining turli shakllari ko‘rsatib berilgan va ularni keltirib chiqaradigan shartlar ham har xil ekanligi aniqlangan. Endi biz ularning ba’zilariga qisqacha nazar tashlaymiz.

(davomi bor)