Tarjimon nomidan kirish

Sizga havola etilayotgan maqola 2003-yilda chop etilganligiga qaramay, yaqin o‘tmish va hatto bugungi voqeiylikni tushunish uchun muhim bo‘lgan, ta’bir joiz bo‘lsa majburiy o‘qish ro‘yxatiga kiritilishi kerak bo‘lgan maqolalardan. Qisqacha (to‘liq mazmunini ifoda etmaydigan) mazmuni bilan maqolaning boshida tanishib chiqishingiz mumkin. Men esa sizga to‘liq matnni o‘qib chiqishini maslahat beraman. Maqola hajmi katta bo‘lgani sabab uni qismlarga bo‘lib chop etish to‘g‘ri deb bildim.

Nematov Javohir

Maqolaning asl nomi: Andrew F. March (2003) From Leninism to Karimovism: Hegemony, Ideology, and Authoritarian Legitimation, Post-Soviet Affairs, 19:4, 307-336

Tarjimon: Nematov Javohir

Maqolaning ikkinchi qismi — bu yerda; uchinchi qismi esa bu yerda.

Annotatsiya: Siyosiy nazariyotchi O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning kommunizmdan keyingi davrda avtoritar boshqaruvni legitimlashtirish urinishlarini tahlil etadi. So‘nggi sovet davridagi avtoritar legitimlashtirish usullari Karimov rejimidagi usullar bilan taqqoslanib, bu loyihaning nazariy jihatdan qay darajada muvaffaqiyatli bo‘lgani o‘rganiladi. Maqola yakunida Xuan J. Linzning avtoritarizm va mafkura o‘rtasidagi munosabat haqidagi klassik tezisini baholash uchun ushbu tadqiqotning ahamiyati hamda avtoritar legitimlikning tuzilishiga oid ayrim umumiy mulohazalar ko‘rib chiqiladi.

Sharqiy Yevropa va Sovet Ittifoqida kommunizm qulаganiga o‘n yildan ortiq vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, bu hududdagi ko‘plab mamlakatlar deyarli hech qanday demokratik o‘zgarishlarsiz avtoritar tuzum sifatida saqlanib qolmoqda. Bu hodisa postkommunistik demokratlashuv bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlarning asosiy mavzusi bo‘lishiga qaramay, bu holatlarda avtoritar boshqaruvni qonunlashtirish usullarini eski tuzum bilan taqqoslovchi izlanishlar juda kam uchraydi. Davlat ritorikasi va mafkurasi orqali avtoritarizmni oqlash usullarini o‘rganish, bu tuzumlar o‘z fuqarolari uchun demokratik va nodemokratik boshqaruv usullarining nisbiy jozibadorligi haqidagi farazlarini aniq ko‘rsatib beradi. Bunday tuzumlarning ritorikasi va g‘oyalarini sinchiklab tahlil qilish, bu jamiyatlarda demokratiya duch kelayotgan muammolarni tushunishga ham yordam beradi. Bundan tashqari, avtoritar mafkurani to‘g‘ri anglash hatto demokratik jamiyatlarda mavjud bo‘lgan avtoritarizm unsurlarini aniqlashga va demokratik siyosatchilarning avtoritar chaqiriqlariga nisbatan sezgirlikni oshirishga xizmat qiladi.

Ushbu maqola Prezident Islom Karimov boshchiligidagi postsovet O‘zbekistonini misol qilib olib, shunday qiyosiy tahlil o‘tkazadi. Bu davrda hokimiyat o‘zini qonuniylashtirish vositasi sifatida yangi "milliy mafkura"ni shakllantirishga, tarqatishga va joriy etishga qaratilgan tizimli, rasmiy va ongli ravishda harakat olib borgan. Mafkura butun mustaqillik davri mobaynida prezident nomi bilan, shuningdek siyosatshunoslik, falsafa, iqtisodiyot, din, huquq, adabiyot va san’at sohalaridagi "saroy  ziyolilar"i tomonidan nashr etilgan asarlar to‘plamida ishlab chiqilgan. "Lenin asarlari"ni eslatuvchi raqamlangan jildlarda chop etilgan Karimov asarlarining asosiy o‘zagi O‘zbekistonda ta’limning barcha bosqichlarida majburiy o‘qitiladi va ommaviy axborot vositalari, davlat muassasalari, madaniy uyushmalar hamda mahalliy boshqaruv organlari orqali keng targ‘ib qilinadi. Ko‘rinib turibdiki, Karimov ta’biri bilan aytganda, "Milliy istiqlol g‘oyasi" davlat maqomiga ega bo‘lib, davlatning g‘oyaviy poydevori sifatida marksizm-leninizm o‘rnini egallashga mo‘ljallangan. Biroq, ushbu maqola ko‘rsatib beradiki, bu mafkura sovet davri legitimlashtirish usullariga sezilarli darajada o‘xshash xususiyatlarni o‘zida saqlab qolgan.

SIYOSIY LEGITIMATSIYANI TUSHUNISH

Har qanday siyosiy tizim turli xil aloqa vositalari va usullari orqali o‘zining hokimiyati va qonuniyligini, ya’ni hukmronlik qilish huquqi va fuqarolarning bunga bo‘ysunish majburiyatini ta’kidlaydi. Demokratiya foydasiga ham, nodemokratik boshqaruv tizimlari foydasiga ham ko‘plab dalillar mavjud. Bunday ochiq-oydin asoslar siyosiy tizimlarning normativ legitimatsiyasini tashkil etadi, chunki ular tegishli jamiyatlarda keng tarqalgan yoki mavjud deb hisoblangan qadriyatlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qiladi.

Normativ dalillar siyosiy tizimlarni legitimlashtirishda, ayniqsa, ziyolilar va siyosiylashgan guruhlar uchun juda muhimdir. Biroq, bu legitimlashtirish uchun yagona usul emas. Aniq dalillar keltirish yoki mantiqqa murojaat qilishdan tashqari, legitimlashtirish voqelikni tasdiqlash shaklini ham oladi: go‘yo hozirgi siyosiy me’yorlar yoki tartibotlar tabiiy, muqarrar va sog‘lom fikrga asoslangan bo‘lib, ularni himoya qilish uchun alohida bahslashishga arzimaydigan darajada umumqabul qilingan. Legitimlashtirishning bu hukmron usuli siyosiy tuzumni yoqlab bahs yuritishga emas, balki davlat haqidagi muayyan tushuncha va siyosatning mazmun-mohiyati bo‘yicha milliy-xalqona konsensus mavjudligini ta’kidlashga qaratilgan. Bu legitimlashtirish usulining ritorik strategiyasi ijtimoiy-siyosiy tuzumning muqobil g‘oyalarini nomaqbul deb emas, balki tasavvurga sig‘maydigan deb ko‘rsatishdan iborat (Gramsci, 1971, 275-276-betlar; Lustick, 1999, 333-bet). Lustick, 1999, p. 333).

Demokratik yoki avtoritar bo‘lishidan qat’i nazar, har qanday siyosiy tuzum ma’lum siyosiy masalalarda mafkuraviy ustunlikka erishishga intiladi. Aytish mumkinki, har bir siyosiy tuzum siyosiy va siyosatdan tashqari sohalardan iborat. Siyosatdan tashqari soha deganda biz jamiyatni boshqarish bo‘yicha minimal kelishuvni nazarda tutamiz, bu kelishuvga rioya qilish siyosiy faoliyat yuritmoqchi bo‘lgan har qanday shaxs yoki guruh uchun majburiydir. Bu kelishuv bir qator farazlar yoki shartlardan iborat bo‘lib, odatda ular qonuniy siyosiy munozara predmeti hisoblanmaydi. Aksincha, bu farazlar siyosiy faoliyatni shakllantirish va cheklashga xizmat qiladi; ular ochiqdan-ochiq shubha ostiga olinsa, biz legitimlik inqirozi haqida gapirishimiz mumkin. Siyosiy soha esa, aksincha, bahs-munozara maydonidir, bu yerda davlat tomonidan siyosiy subyektlar amalga oshirishi mumkin bo‘lgan maqsadlar, afzalliklar yoki e’tiqodlar bo‘yicha oldindan hech qanday majburiy kelishuv belgilanmaydi.

Liberal demokratiyada legitimlik (mafkuraviy gegemonlik) odatda davlat chegaralari, siyosiy hamjamiyatning ta’rifi va siyosiy qarorlar qabul qilishning tegishli tartib-qoidalariga nisbatan qidiriladi. Demokratik davlat konstitutsiyasi siyosatdan oldingi kelishuvning eng yorqin namunasidir: u ijtimoiy hamkorlik shartlarini va demokratik siyosiy qaror o‘tmasligi lozim bo‘lgan chegaralarni belgilaydi, chunki demokratiyada fuqarolar huquqlari siyosatdan oldingi "berilgan" deb hisoblanadi. Ya’ni, bu masalada siyosatga kirishdan avval kelishuvga erishilgan va hatto demokratik ko‘pchilik ham bu borada qonuniy ravishda e’tiroz bildira olmaydi.

Shu nuqtai nazardan, demokratiya va avtoritarizm o‘rtasidagi farq nafaqat davlatda majburiy qarorlar qanday va kim tomonidan qabul qilinishiga, balki bu ikki sohaning nisbiy hajmiga ham bog‘liq: qanchalik ko‘p narsa siyosatdan oldingi sohaga o‘tkazilsa va u qanchalik ko‘p legitim munozaraga ochiq bo‘lmasa, tizim shunchalik avtoritar bo‘ladi; oshkora siyosiy muhokama uchun qancha ko‘p narsa saqlanib qolsa, tizim shunchalik demokratik bo‘ladi. Eron Islom Respublikasini ko‘z oldingizga keltiring: umumiy saylov huquqi qanchalik keng bo‘lmasin, ayrim siyosiy institutlar qanchalik ochiq bo‘lmasin, siyosiy raqobat qanchalik qizg‘in bo‘lmasin, biz bunday siyosiy tizimni "demokratik" deb atay olmaymiz. Chunki unda elita qo‘riqchilar sinfi tomonidan o‘rnatilgan va joriy qilingan oldindan belgilangan kelishuv shunchalik keng qamrovli, ochiq muhokama uchun qoldirilgan masalalar doirasi esa shunchalik torki, bu tizimni "demokratik" deb bo‘lmaydi.

Ushbu maqolada qo‘llanilgan siyosiy legitimatsiya yondashuvi hukmron elita tomonidan yaratilgan siyosiy mantiqni (siyosatdan oldingi va siyosiy sohalarni chegaralash) va ushbu mantiqni asoslashda normativ dalillar o‘rnini egallagan o‘z-o‘zidan ayonlik, tabiiylik va sog‘lom aql da’volarini aniqlashdir. Mening tezisim shundan iboratki, avtoritar tafakkurning mohiyati demokratik konstitutsiyalarning protsessual konsensusidan ancha tashqariga chiqadigan keng qamrovli, ko‘lamli va keng siyosatdan oldingi konsensusning mavjudligini ta’kidlashdir. Bu siyosatdan oldingi konsensus deyarli barcha muhim ijtimoiy va siyosiy masalalarni o‘z ichiga oladi va ularni siyosiy stoldan chiqarib tashlaydi, haqiqiy siyosiy sohaga nisbatan ahamiyatsiz masalalar yoki ijro muammosini qoldiradi. Avtoritar rejimlar asosidagi siyosatdan oldingi konsensus butun siyosiy hamjamiyat tomonidan umumiy maqsad yoki vazifa e’lon qilinishi bilan qo‘llab-quvvatlanadi va bu hamjamiyatning hech bir sodiq a’zosi norozi bo‘la olmaydi. Siyosatning bunday teleologik tushunchasi avtoritar tafakkurning asl belgisidir: tartib-qoida va siyosatni bekor qilish faqat yuqoriroq, umumiy maqsad (haqiqiy Islomiy qonunlarni joriy etish, sof kommunizmga erishish, millat shon-shuhratiga erishish) bilan oqlanishi mumkin va bunday maqsad tizim markaziga qo‘yilsa, siyosat talqin qilish, amalga oshirish yoki davlatni talon-taroj qilish bo‘yicha nisbatan kichik janjallarga tushib qolishi muqarrar. Umuman olganda, avtoritar tafakkur tuzilmasi quyidagi tushunchalar atrofida shakllanadi: kelishuv (rozilikdan ko‘ra), birlik (bahslashish imkoniyatidan ko‘ra), maqsadga yo‘nalganlik (tartib-qoidadan ko‘ra) va asllik (ovoz berish yoki vakillikdan ko‘ra).

"MILLIY G‘OYA" SIYOSATDAN OLDINGI KONSENSUS SIFATIDA: SOVETLARDAN KEYINGI O‘ZBEKISTONDA AVTORITAR LEGITIMATSIYA

Yuqoridagilarni boshqacha so‘z bilan aytganda, barcha avtoritar mafkurani "siyosat"ga qarshi keng qamrovli argument sifatida talqin qilish mumkin, bunda qarorlar, qadriyatlar, siyosat va maqsadlarning mazmuni oldindan belgilanadigan predmet emas, balki ochiq protseduralar natijasidir. Avtoritarizmning umumiy strategiyasi siyosatga bo‘lgan ehtiyojni ikki yo‘l bilan rad etishdir: birinchidan, beqarorlik va samarasizlik qo‘rquvini uyg‘otib, siyosatni xavfli qilib ko‘rsatish orqali; ikkinchidan esa, oldindan belgilangan ijtimoiy-siyosiy natijani taqdim etishga urinib, siyosatni ortiqcha qilib ko‘rsatish orqali.

Darhaqiqat, Islom Karimov demokratiyaning xavf-xatarlarini ko‘rsatuvchi qo‘pol chaqiriqlarga ko‘p tayanib kelgan. Quyidagi iqror ham o‘ziga xos, ham aniq: "Men tan olaman: ehtimol, mening xatti-harakatlarimda avtoritarizm alomatlari bordir. Biroq buni shunday izohlaymanki, tarixning ayrim davrlarida, ayniqsa davlat qurilishi paytida, kuchli ijro hokimiyati zarur bo‘ladi. Bu qon to‘kilishi va nizolarning oldini olish, mintaqada millatlararo va fuqarolik ahilligini, tinchlik va barqarorlikni saqlash uchun kerak, buning uchun men har qanday tovon to‘lashga tayyorman." Diqqatga sazovorki, Karimovning eng ko‘p targ‘ib qilingan asari O‘zbekiston va mintaqa oldidagi turli "barqarorlikka tahdidlar" tavsifi bilan boshlanib, deyarli 130 betni egallaydi. Bu tahdidlar qatoriga "mintaqaviy mojarolar, diniy ekstremizm va fundamentalizm, buyuk davlatchilik shovinizmi va tajovuzkor millatchilik, etnik va millatlararo ziddiyatlar, korrupsiya va jinoyatchilik, mahalliychilik va urug‘-aymoqchilik, ekologik muammolar" kiradi (Karimov, 1997). Shunday qilib, avtoritarizmning "barqarorlik argumenti" bevosita siyosiy kontekstlarga asoslanadi va bundan kelib chiqadiki, avtoritar legitimlik ko‘pincha o‘zining vaqtinchalik xarakteriga ishora qiladi. Shu nuqtai nazardan, Karimov ta’kidlaydiki: "Agar men bir buyruq bilan jamiyatga demokratiya va bozor iqtisodiyotini joriy eta olsaydim, buni darhol amalga oshirgan bo‘lardim. Ammo odamlar ongini o‘zgartirish, erkin, qonunga itoatkor fuqarolardan iborat uyg‘un va taraqqiy etgan jamiyat barpo etish uchun qancha yil kerak? 1789 yildagi inqilobdan boshlab Germaniya, Buyuk Britaniya va Fransiyaga qancha vaqt ketdi? Bizdan nimani kutmoqdasiz o‘zi?" (Karimov, 1996b, 127-bet). (Karimov, 1996b, 127-bet).

Demokratiyani bekor qilishga qaratilgan bunday oqibatdorlikka asoslangan dalillar aholi uchun eng tushunarli va keng tarqalgan bo‘lishi mumkin, biroq Karimov siyosiy va siyosatdan oldingi nazariyani yaratish uchun yanada nozik, murakkab va dadil urinish qilmoqda. Rejimning nodemokratik tabiatini ochiqchasiga tan oladigan oqibatdorlikka asoslangan chaqiriqlardan farqli o‘laroq, bu urinish rejimning avtoritar ekanligini inkor etadi. Buning o‘rniga, u barcha muhim siyosiy masalalarni oldindan mavjud bo‘lgan milliy konsensusning obyekti sifatida taqdim etish orqali avtoritarizmni yashirin tarzda oqlashga harakat qiladi va shu bilan demokratiyaga bo‘lgan ehtiyojni bilvosita yo‘qqa chiqaradi.

Karimov O‘zbekistonida bu urinish "Milliy istiqlol g‘oyasi" targ‘iboti va elitani shakllantirish shaklini oldi. Bu loyihaning e’tiborga molik jihati shundaki, u barcha ijtimoiy kuchlarni muayyan milliy maqsadlarga yo‘naltirish uchun aniq rejalar taklif etishni emas, balki "mafkura"ning o‘zi haqida mavhum muhokama yuritishdan boshlanadi. Mafkura haqidagi bu meta-diskurs har qanday jamiyatda mafkuraning tabiati va roli to‘g‘risida soxta nazariy yondashuvni qabul qiladi. Bu esa, "yangi mafkura"ning aniq qoidalari yoki tamoyillarini ishlab chiqmasdan turib, Karimovga avtoritar siyosiy mantiqni rivojlantirish imkonini beradi.

Karimovning so‘zlari bilan aytganda, "davlat tizimi, uning faoliyati va shunga mos ravishda olib boriladigan siyosat, eng avvalo, aniq shakllantirilgan mafkura asosida qurilishi tabiiy holdir" (Karimov, 2000, 451-bet). Ushbu bayonot siyosiy tizimning o‘zi hamda unda sodir bo‘ladigan barcha jarayonlar mafkura talablariga bo‘ysunishi lozimligini ta’kidlaydi. Bu tushunchani o‘ziga xos avtoritar qiladigan narsa shundaki, mafkura o‘zining siyosiy mazmun-mohiyatiga ko‘ra keng qamrovli, siyosiy tizim uchun majburiy bo‘lishi va ochiq muhokamaning emas, balki elita tomonidan oldindan shakllantirilgan mahsulot bo‘lishi kerak. Karimovning siyosiy tizimi "mafkura" ustunligini himoya qilishi to‘rtta asosiy tezisni o‘z ichiga oladi, men ularni "mafkuraviy immunitet tezisi," "refleksiya tezisi," "birlashtirish tezisi" va "maqsadga yo‘naltirish tezisi" deb atayman.

Mafkuraviy immunitet haqidagi tezis barqarorlikka intiluvchi o‘zbek millati haqidagi fundamental mifga asoslanadi. Unga ko’ra o’zbek millati mo‘g‘ullar bosqinidan tortib sovet hukmronligigacha, "haqiqiy o‘zbek milliy mafkurasi"ning ifodalanishiga to‘sqinlik qiluvchi, doimiy ravishda bir-biridan ajralib turadigan mafkuraviy tahdidlarga duch kelgan. Bugungi kunda transsendental yot tahdid "vahhobiylar" tomonidan ifodalanadi, ular "dinning niqobi ostida O‘rta Osiyoga, shu jumladan O‘zbekistonga ham kirib borishga harakat qilmoqdalar" (Karimov, 1999, b. 84). Islamofobiyaning bunday qo’llanishi ham, millatchilikning paternalistik konsepsiyasini legitimlashtirishdan ko‘zlangan maqsad ham o‘ziga xos: islomchilar ham begona (ular O‘zbekistonga "kirib kiradi"), ham manfaatparast va nosamimiy ("din pardasi ostida") shaxslar sifatida rad etiladi.

Begona mafkuraviy tahdid mafkuraviy bo‘shliqni xush ko‘radi: "Mafkurasiz inson, jamiyat va davlat o‘z yo‘nalishini yo‘qotadi. Qayerda mafkuraviy bo‘shliq paydo bo‘lsa, u tabiiy ravishda boshqa mafkura bilan to‘ldiriladi" (Karimov, 1999, 82–83-betlar). Karimov va uning hamkasblari "mafkuraviy bo‘shliq" deganda ijtimoiy anomiya yoki shaxs o‘zini an’anaviy qadriyatlar va zamonaviy qadriyatlar o‘rtasida o‘rnashib, ajralib qolgan holatni tushunmaydilar. Ular hukmron siyosiy tartibning buzilishini nazarda tutadilar. Bu yerda ko‘plab mafkuraviy tendensiyalar nafaqat madaniy sharoitlardan, balki siyosiy sharoitlardan ham tarafdor to’plash uchun foydalanishadi. Ushbu ochiq mafkuraviy raqobat — normadan og’ish; gegemonlikka da’vogar yangi davlat mafkurasi tomonidan to’ldirilishi kerak bo’lgan bo’shliq, yoki Karimov o’ziga xos tarzda "mafkuraviy immunitet" deb atagan narsa: "xalqimizni turli mafkuraviy tahdidlardan himoya qilish, jamiyatda mafkuraviy immunitetni shakllantirish uchun millatni ma’naviy yuksaltirishga kuchli turtki bo’ladigan haqiqiy gumanistik mafkura bilan qurollantirish kerak (O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2001-yil, 3-son, 5-bet). Ushbu metaforaning avtoritar implikatsiyalari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Birinchidan, biz tanlash mumkin bo‘lgan faqat bitta "haqiqiy gumanistik mafkura" bo‘lishini va bu yopiq elita tomonidan millatga taqdim etilishini oldindan ko‘rishimiz mumkin. Ikkinchidan, yot mafkuralarga kasallik turi sifatida ishora qilish zaiflik qiyofasini yaratadi, bu esa o‘z navbatida qo‘riqchi rejim tomonidan himoyalanishga chaqiriqdir. Va nihoyat, tibbiy metafora ilm-fan va obyektiv bilim tiliga murojaat qiladi: faqat ma’lum bir mutaxassislar jismoniy yoki mafkuraviy kasallik tahdidlari bilan kurashish huquqiga ega.

Karimov bunday immunitetni ta’minlashi kerak bo‘lgan mafkuraning mazmunini ishlab chiqish yoki himoya qilish niyatida emas. Aksincha, bu diskursning maqsadi hech qanday ishlab chiqish yoki himoya qilish emas, balki ulardan qochishdir. Buning o‘rniga, Karimov, men refleksiya tezisi deb ataydigan va quyidagi iqtibos bilan eng yaxshi ifodalanadigan g’oyani taklif qiladi: "Jamiyatimiz mafkurasi, uning tayanchi bo‘lgan oddiy insonning hayotiy manfaatlarini aks ettiruvchi, tinch, xavfsiz, farovon va barqaror hayotga erishishda xalqimiz uchun kuch va quvvat manbai bo‘lishi kerak. Mafkura, avvalo, xalqimizning ko‘p asrlar va ming yillar davomida shakllangan muqaddas an’analari va intilishlarining ma’naviy o‘ziga xosligini aks ettirishi kerak" (Karimov, 1999, 89.b.) Refleksiya tezisining asosiy argumenti shundan iboratki, haqiqiy milliy mafkura organik millatning manfaatlari, tabiati, xarakteri, xohish-istaklari, siyosati va madaniyatini "aks ettirishi" yoki "ifoda qilishi" kerak, ularni shakllantirish yoki o‘zgartirishda vosita bo‘lishi kerak emas.

Ushbu tezisning avtoritarizmni legitimlashtirish uchun ritorik vazifasi milliy manfaatlar, tabiat, xarakter, xohish-istaklar, siyosiy afzalliklar va madaniyatni mafkura tomonidan aniq belgilanishini berkitishdan iboratdir. Bundan kelib chiqib mafkurani inkor etib bo‘lmaydigan, muqarrar ravishda amalga oshiriladigan bir g’oya o’laroq ko‘rsatishdan iboratdir. Karimov o‘zini o’zbek xalqining tabiiy va aniq istaklarini o’z hissasini qo’shmagan holda, muayyan milliy harakat dasturini shakllantirayotgan, o’ta kamtar vazifani bajarayotgan insondek gavdalanishni istaydi. Ushbu „manfaatdan holi fikr yuritish“ orqali u inobatga olinishi yoki chiqarib tashlanishi kerak bo’lgan tartibning elementlarini qayta ko’rib chiqishga harakat qilmoqda. Shu orqali u milliy madaniyatni o’zining mafkuraviy loyihasi bilan tenglashtirishga va shu tariqa mafkurani tanqid qilishni millat tanqidiga tenglashtirishga urinmoqda. "Milliy mafkura millatni aks ettirishi kerak" degan mavhum fikrning ritorik ta’siri — bu milliy mafkuraning milliy o’zlikka mutlaq da’vosi borligini, u ideal shakldagi millat aksi ekanligi, yoki Karimov saroy ziyolilaridan biri aytganiday "millatning ko’p millatli aholisining ulug’vor qadriyatlari, intilishlari va axloqiy tamoyillarini mujassamlashtirish" sifatida tushunishdir (Jumayev, 1996, 158-bet).

Uning "Milliy istiqlol g‘oyasi" o‘zbek millatining majburiy bo‘lmagan xohish-istaklari va qadriyatlarini aks ettiradi, degan da’vosi Karimovga odatda demokratiyaga tegishli bo‘lgan bir qator kutilmalarni, ya’ni ovozga egalik, agentlik, plyuralizm va vakillik talablarini bajarishga da’vo qilishga imkon beradi. Refleksiya tezisi, mohiyatan, xalq o‘z mafkurasining haqiqiy muallifi ekanligini "xalq haqiqatan nimani xohlashini" ifoda etishga da’vo qilish orqali aks ettiradi. Bu tarzda qo‘llaniladigan vakillik tushunchasining avtoritar oqibatlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Agar demokratiya hamda plyuralizmni shunchaki xalq qadriyatlari, o‘ziga xosliklari va xohish-istaklarining aniq va haqqoniy ifodasi sifatida tavsiflash mumkin bo‘lsa, u holda avtokratik hukmdor uchun vakillikkni rejim umumiy maqsadni qay darajada sadoqatli va samarali amalga oshirishi bilan tenglashtirish nisbatan oson yo’l. Shunday qilib, refleksiya tezisini ijtimoiy shartnoma sifatida tushunish mumkin, unda haqiqiylik va sodiqlik va’dasi protseduraning va tortishuvning yo‘qolishini qoplaydi.

Refleksiya tezisida milliy birlikning tasdiqlanishi implitsitdir: milliy manfaatlar, qadriyatlar va intilishlarning bitta haqiqiy va vakolatli ifodasi mavjud. Karimov, birinchidan, milliy birlik tushunchasi va ko‘lamini o‘z rejimiga qulay tarzda belgilashga, ikkinchidan, milliy birlik va siyosiy birlik o‘rtasidagi farqni tizimli ravishda inkor etishga harakat qiladi. Bu intilish birlashtiruvchi tezis orqali amalga oshiriladi: "jamiyatimizda hukm surayotgan turli ijtimoiy guruhlarning mavjud qarashlari va hayotiy pozitsiyalari, intilishlari va umidlari, ayrim fuqarolarimizning e’tiqodlari va e’tiqodlaridan qat’i nazar, yagona mafkura ushbu guruhlar va shaxslarni yagona milliy bayroq atrofida birlashtirishga, millat va davlatning oliy manfaatlari va maqsadlari ustuvorligini ta’minlashga chaqiradi" (Karimov, 1999, 88 b.). Mafkuraga yuklatilgan bu vazifada (mafkuraning o‘zi xarizmatik agent bo‘lganidek, uning ortida turgan inson agentlariga emas) "shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari va qadriyatlarining birligi"; mafkuraning, birinchi navbatda, "milliy manfaatlarni tizimli darajada tushunish va tan olishni ta’minlash" uchun mas’ul ekanligi nazarda tutiladi (Tadjiyev, 1999, b. 28, 34) va dalil o’laroq quyidagi asos keltiriladi: "Mustaqillikni mustahkamlash va o‘z yangilanish va taraqqiyot yo‘lini izlash jarayoni yagona, umummilliy g‘oya, milliy mustaqillik mafkurasisiz amalga oshmaydi, bu jahon hamjamiyati tajribasi va yangi mustaqil davlatlar amaliyotida o‘z isbotini topgan" (Jumayev, 1996, b. 171).

Karimovning plyuralistik siyosatga to‘g‘ridan to‘g‘ri va ochiqdan-ochiq hujumida u o‘zining "milliy mafkurasi" va muxolifatning "siyosiy mafkuralari" o‘rtasidagi farqni ilgari surish uchun birlashish chaqirig‘idan foydalanadi. Milliy mafkura haqiqiy istak va intilishlarni aks ettirishi kerak, degan oldingi da’vosiga tayanib, u o‘z loyihasini "umummilliy g‘oyalarga asoslangan barcha partiya va harakatlarning mafkuraviy platformasi… millatning siyosiy ramzi" (Tadjiyev, 1999, b. 24) deydi va "partiyaviy va sinfiy bo’linishlardan yuqori turuvchi ijtimoiy hodisa sifatida, sifat jihatidan yangi jarayonlar va tendensiyalar tomonidan voqelikka aylangan tarixiy muqarrar va obyektiv harakat sifatida" ta’riflaydi (Jumayev, 1996, b. 149) Boshqacha qilib aytganda, Karimov mafkurani barcha siyosiy oqibatlarning umumiy maxrajchi sifatida ko‘rsatmoqchi, shu bilan birga, uni har qanday tanqiddan yoki muxolifatdan xalos etish uchun siyosiy maydondan olib tashlash va uni ma’naviy va ramziy sohaga xavfsiz joylashtirish uchun neytrallik afsonasidan foydalanmoqchi. Bu da’volarning avtoritar va gegemonlik oqibatlari bundan ham aniqroq bo‘lishi mumkin emas. Mafkuraga o‘ziga xos, haqiqiy va ajralmas deb qaraladi. Unga nafaqat milliy manfaatlarni, balki odatda siyosat sohasiga tegishli bo‘lgan yoki umuman davlat aralashuvidan himoyalangan individual manfaatlarni ham aniqlash kabi vazifalar yuklanadi. Aniqsizlikka munosabat (har qanday jamiyatda milliy mafkura) tezda aniqlik (ushbu milliy mafkura, O‘zbekistonda milliy istiqlol mafkurasi)ga, obyektivlik va beg‘arazlik ko‘rinishiga intiluvchi ritorik taktikaga aylanadi. Va eng muhimi, davlat tomonidan kafolatlanadigan ushbu birlik ("yagona mafkura," "manfaatlar birligi") mafkuraviy shakllantirish jarayonida ochiqdan-ochiq hisobga olinmaydigan "mavjud qarashlar va hayotiy pozitsiyalar, intilishlar va umidlar, e’tiqodlar va e’tiqodlar xilma-xilligi"ning tabiiy mahsuli bo‘lgan siyosiy farqlar hisobiga amalga oshiriladi. Shunday qilib, O‘zbekistonda siyosat aslida siyosatdan oldingi ish bo‘lgan mafkura bilan bir xil bo‘lib qoladi.

Ushbu maqsadlar uchun muhim ritorik vosita "siyosat" so‘ziga biriktirilgan tabiiy salbiy assotsiatsiyadir. Shunday qilib, uning o‘z "milliy" mafkurasiga qarama-qarshi o‘laroq, "siyosiy mafkuralar" guruh yoki xususiy manfaatning ifodasi, hokimiyatga bo‘lgan ochiq xohish, boshqalarga do‘st yoki dushman sifatida munosabatda bo‘lish, hokimiyatga bo‘lgan hirsni "milliy manfaat" sifatida niqoblash va hukmronlik qilish istagi sifatida ta’riflanadi. "Siyosiy" so‘zi ko‘pincha terrorizm, totalitarizm va obskurantizm bilan chambarchas bog‘liq holda ishlatiladi. Masalan, siyosiy Islom "ma’naviy totalitarizm" sifatida tavsiflanadi — islomchilar Sovet Ittifoqi merosi bilan bog’lanadi,
uning bevosita merosxo’ri va vorisi bo’lgan rejim bilan emas. "Muxolifat" so‘zi qo‘llanilganda deyarli har doim "radikal" („radikal va muxolifat siyosiy kuchlar“ kabi) bilan bir gapda qo‘llaniladi, go‘yo ular sinonim ekanligini va har qanday muxolifat ta’rifiga ko‘ra ushbu tizimda radikal ekanligini taxmin qilish uchun. Ular bilan murosa qilish deyarli tavtologiya masalasi kabi mumkin emas: Siyosiy tizim butunligicha mafkuraga asoslanadi; muxolifat raqobatchi mafkura tarafdori sifatida belgilanganligi sababli, Karimov tomonidan ishlab chiqilgan siyosiy mantiqqa ko‘ra, bunday muxolifatni siyosatdan butunlay chiqarib tashlash kerak.

Mafkura haqidagi ushbu diskurs orqali avtoritarizm legitimlashuvining poydevori — maqsadga yo‘naltirilganlikdir. Karimov va uning hamkasblari o‘z mafkurasining qat’iy maqsadga yo‘naltirilganligi "barcha siyosiy jarayonlarni umumiy maxrajga keltirish" uchun mo‘ljallanganligini ochiq e’lon qilishadi (Tadjiyev, 1999, 37 b.). Avtoritar siyosiy birlikning mantig‘ini faqat qandaydir jamoaviy manfaatga nisbatan tushunish mumkin, uning haqiqiyligini hech qanday siyosiy kuch inkor eta olmasligi kerak.

Siyosatning ana shu teleologik konsepsiyasini ilgari surishi bilan Karimovning legitimlashtirish loyihasi o‘zining eng to‘liq va eng murakkab shakliga yetadi. Maqsadni millat nomidan ifodalash va ilgari surish Karimov tizimidagi "mafkura"ning mohiyatini shu darajada tashkil etadiki, maqsad va millat ularni bir butunlikka birlashtiruvchi mafkuraviy artikulyatsiyadan ajratib bo‘lmaydi. Karimovning quyidagi iqtiboslari, ehtimol, g‘oyaviy loyihaning butun gegemonlik intilishi va "mafkura" tushunchasi orqali maqsad, davlat, millat va tuzum tushunchalari o‘rtasida shakllangan aloqa haqida eng aniq va qisqa bayonotdir:

Maqsad millatning aniq, birlashtiruvchi, yo‘naltiruvchi bayrog‘idir. Bu bayroq millatning ruhi va iftixori, uning salohiyati va intilishlarini o‘zida mujassam etgan kuchdir. Buyukligi va oliyjanobligi, odilligi va haqgo‘yligi bilan davlatimizning maqsadi millat va elatlarni birlashtirishga qodir bo‘lgan qudratli turtkiga, har narsani yengib o‘tuvchi kuch va mafkuraga aylanishi kerak. Bu millatning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, o‘sha millatning kelajagini belgilaydigan, jahon hamjamiyatida o‘ziga xos o‘rinni egallashga imkon beradigan, o‘tmish va kelajak o‘rtasida mustahkam ko‘prik bo‘la oladigan mafkura bo‘ladi (Karimov, 1999, b. 87).

Davomi bor.