Sizga taqdim etilayotgan matn The Spectacular State: Culture and National Identity in Uzbekistan kitobidan olingan bo‘lim bo‘lib, u 80-yillar oxiri va mustaqillikning dastlabki bosqichida davlat “milliy uyg‘onish” jarayonini qanday nazorat ostiga olganini ochib beradi. Qanday qilib “Birlik” va “Erk” kabi milliyatchi harakatlar ilgari surgan mavzular va kun tartibi hokimiyat tomonidan o‘zlashtirilgani, Navro‘z bayramining sovet davri tarixi ancha bahsli bo‘lishiga qaramay “qayta tiklangan an’ana” ramziga aylangani, islom esa asosan madaniy ko‘rinishda rag‘batlantirilgani ko‘rsatiladi. Bularning barchasi davlat tomonidan boshqarilgan millat qurish va siyosiy legitimlash jarayonlarining bir qismi bo‘lgani urg‘ulanadi.

Kitobning umumiy g‘oyasi shundan iboratki, mustaqil O‘zbekiston bayramlar, konsertlar, ramzlar va davlat marosimlari orqali yangi milliy o‘zlikni shakllantirdi. Madaniyat bu jarayonda siyosiy instrumentga aylantirildi. Tarjima qilingan bo‘lim esa o‘zgarishning aynan burilish nuqtasiga e’tibor qaratadi: sovet davridan qolgan tuzilmalar va odatlar milliyatchi narrativlar bilan qanday qorishib ketgani, “an’analar” qanday qayta yaratilgani, tarixiy qarama-qarshiliklar qanday mavhumlashtirilgani va yangi milliy davlatga yaxlit qiyofa berishga harakat qilgani ko‘rsatib beriladi.

Tarjimon: Ma’suma Ahmad

Tahrirchi: Javohir Nematov

Asl Manba: Adams, Laura L. “Where Are We Going? Cultural Change and Institutional Inertia 1988–2003.” In The Spectacular State: Culture and National Identity in Uzbekistan, –. Durham and London: Duke University Press, 2010.

Qayerga ketyapmiz? 1988–2003-yillardagi madaniy o‘zgarishlar va institutsional inersiya

O‘zbekistonda madaniy tiklanish va millat qurilishi yo‘lidagi harakatlarni uch davrga bo‘lish mumkin. Birinchisi, sovet davrining so‘nggi yillari va mustaqillikning ilk davri bo‘lib, bu paytda o‘zbek tili, madaniyati va milliy o‘zligini anglash masalalarida yangicha ochiqlik kuzatildi. Ikkinchisi, taxminan 1992-yildan 2003-yilgacha bo‘lgan davr bo‘lib, bu paytda Prezident Karimov o‘z hokimiyatini mustahkamlab olgan, ammo mafkura va institutlar hali o‘zgarish jarayonida edi. Uchinchisi, 2003-2007-yillar davri bo‘lib, bu davr davlat tomonidan qatag‘onlar, nazorat va mafkuraviy cheklovlarning kuchayishi bilan ajralib turdi. Ushbu so‘nggi davr men O‘zbekistonda madaniyat va milliy o‘zlikni anglash bo‘yicha dala tadqiqotlarini olib borgan vaqtga to‘g‘ri kelmaydi. Shu sababli, men bu davr va Karimovning milliy mustaqillik mafkurasidagi keyingi o‘zgarishlar haqida kitobning xulosa qismida umumiy tarzda to‘xtalaman.

O‘zbek milliy o‘zligini anglashning yuksalishi, 1988–1992-yillar

O‘zbekiston Sovet Ittifoqidan mustaqil bo‘lishidan sal oldin, madaniy elita vakillari va hukumat amaldorlari o‘zbek madaniyatini qayta tiklash kampaniyasini boshladilar. Bu kampaniya sotsialistik madaniyat doirasida o‘zbek etnik mavzularining o‘rnini kengaytirish, o‘zbek madaniyatining ilgari taqiqlangan ayrim jihatlarini qayta tiklash va o‘zbek sovet tarixini, xususan Cho‘lpon va Fitrat kabi jadid yozuvchilarining hayoti va o‘limini qayta talqin qilishga dastlabki urinishlarni o‘z ichiga olardi. Bu harakatlar o‘zbek milliyatchi ziyolilarining tashvishlari tufayli yuzaga kelgan bo‘lsa-da, jamiyatning boshqa qismlaridagi kuchlar ularga qarshilik ko‘rsatmoqda edi. Bu ziyolilar nafaqat kommunistik partiyaning milliy madaniyatning jamoat hayotidagi o‘rni haqidagi ko‘p yillik qarashlariga qarshi chiqayotganlari, balki 1980-yillarning oxirida O‘zbekistondagi beqaror millatlararo vaziyat tufayli ham ehtiyotkor bo‘lishlari kerak edi. 1989-yil bahorida Farg‘ona vodiysining turli shaharlarida o‘zbeklar va mesxetin turklari o‘rtasida qonli etnik to‘qnashuvlar yuz berdi. Zo‘ravon millatchilik tarqalishidan xavotirlanib, O‘zbekistondagi yevropaliklar ko‘chib ketishi oqimga aylandi va 1990-1996-yillar orasida O‘zbekistondagi etnik ruslarning taxminan 22 foizi mamlakatni tark etdi. Garchi bu etnik mojarolar millatchilik bilan bevosita bog‘liq bo‘lmasa-da, milliyatchi ziyolilar etnik zo‘ravonlikni qo‘zg‘atishdan yoki shunday qilayotgandek ko‘rinishdan qo‘rqib, oshkoralik bergan barcha imkoniyatlardan to‘liq foydalanishdan o‘zlarini tiydilar.

Turli ziyolilar va talabalarning faoliyati tez orada sovet davlati doirasida O‘zbekistonning ko‘proq siyosiy suvereniteti va madaniy muxtoriyatini talab qiluvchi, ko‘pincha O‘zbekiston kommunistik rahbariyatining xohishiga zid bo‘lgan ijtimoiy harakatlarga aylandi. Bu milliyatchilik harakatlarining eng ko‘zga ko‘ringanlari “Birlik” va “Erk” edi. Ularning maqsad va usullari nisbatan mo‘tadil bo‘lib, o‘zbek tilining maqomidan tortib Orol dengizining qurib borishigacha bo‘lgan madaniy va ekologik masalalarga e’tibor qaratardi. Erk Birlikning bir tarmog‘i bo‘lib, ko‘proq hukumatga moyil deb hisoblangan, garchi Erk asoschisi Muhammad Solih milliy madaniyat maydonida ilk qadamlarni tashlagan edi. 1985-yilda Solih va uning hamkasblari Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS) rahbari Mixail Gorbachyovga xat yozib, O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi (O‘zSSR) hukumati milliy madaniy qadriyatlarni yo‘q qilayotganiga norozilik bildirdilar. Solih 1988-yilda o‘z jasorati uchun, oshkoralik ruhida, O‘zSSR Yozuvchilar uyushmasi rahbari etib saylandi. Bu tashkilot qisqa muddat davomida milliyatchi muxolifat uchun muhim maydon vazifasini o‘tadi. Solih keyinchalik Abdurahim Po‘lat bilan birga madaniy va ekologik masalalardan tashqari iqtisodiy va siyosiy suverenitetga ham e’tibor qaratgan Birlik harakatining asoschilaridan biriga aylandi.

Milliyatchilik harakatlari qisqa umr ko‘rdi, ammo hukumat qatag‘onlariga qaramay, ma’lum darajada siyosiy muvaffaqiyatlarga erishdi. Birlik va Erk xalqparvar kayfiyatlarni qo‘zg‘atgan bo‘lsa-da, ular hech qachon keng qo‘llab-quvvatlanmadi. Buning sababi, qisman, hukumat ijtimoiy harakatlarni odamlar ongida etnik ziddiyatlar bilan bog‘lashga muvaffaq bo‘lgani edi.

1989-1990-yillarda qonun chiqaruvchi organ O‘zbekiston SSRning Sovet Ittifoqi tarkibidagi suvereniteti imkoniyatlarini muhokama qilar ekan, milliyatchilik harakatlariga qarshi chora ko‘rib, ularning faoliyatini cheklab, siyosiy huquqlarini qisqartirdi. 1991-yilga kelib “Birlik” taqiqlangan bo‘lsa-da, “Erk” partiyasiga O‘zbekistondagi birinchi prezidentlik saylovida O‘zbekiston Kommunistik partiyasi (O‘zKP) rahbari Islom Karimovga qarshi Solih nomzodini qo‘yishga ruxsat berildi. Saylovlarni soxtalashtirishga va aksariyat muxolifat partiyalarining ro‘yxatdan o‘tishini cheklash orqali yo‘q qilinishiga qaramay, Karimov atigi 86 foiz ovoz bilan g‘alaba qozondi. Karimovning saylanishi va 1992-yilda Tojikistonda fuqarolar urushi boshlanganidan so‘ng (bu ko‘pchilikni har qanday holatda ham tartibni qo‘llab-quvvatlashga undadi), O‘zbekistondagi siyosiy erkinliklar yanada toraydi va 1993-yilga kelib “Erk” a’zolari hamda mustaqillikning dastlabki yillarida mavjud bo‘lgan boshqa bir nechta diniy va siyosiy partiyalar ta’qibga uchradi (jumladan, kaltaklash va g‘oyib bo‘lish hollari). Hukumat bu harakatlarni qonuniy tashkilot sifatida ro‘yxatdan o‘tkazishdan bosh tortdi va oxir-oqibat ularni tarqatib yubordi, garchi “Birlik” va boshqalar chet elda faoliyatini davom ettirgan bo‘lsa-da.

1980-yillar oxirida O‘zSSR rahbariyati milliyatchilikdan ko‘ra Moskva qo‘ldan chiqarayotgan hokimiyatning bir qismini qo‘lga kiritishga intildi. Gregori Glison O‘zbekistonning mustaqillikka intilishi boshqa sovet respublikalariga qaraganda kamroq ekanligi, O‘zbekiston SSR qonun chiqaruvchi organi tomonidan qabul qilingan milliyatchilik ruhidagi qonunlar mustaqillik uchun asos emas, balki Moskva bilan muzokaralar vositasi bo‘lganligini ta’kidlaydi. Bu harakatlar, shuningdek, o‘zbek tiliga rasmiy maqom beruvchi til qonunlarini qabul qilish va 1990-yilda milliy suverenitetni e’lon qilish orqali milliyatchilik harakatlari kun tartibining bir qismini o‘zlashtirish uchun mo‘ljallangan edi. Ketlin Kollinzning ta’kidlashicha, bu izchil mafkura yoki safarbarlik strategiyasiga ega bo‘lmagan avtoritar rahbarlar uchun umumiy strategiyadir: “Vatanparvarlik va millatparvarlik, iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy adolat va tartib kabi umumiy qadriyatlarga murojaat qilish… ommaviy qo‘llab-quvvatlashsiz hokimiyatga erishgan hukmdorlarga muxoliflarni zararsizlantirish, turli xil tarafdorlarni jalb qilish va siyosatni pragmatik tarzda belgilash imkonini beradi.” Ziyolilar taxminan 1988-yildan beri milliy madaniyat masalalarini omma oldida ko‘tarib kelishgan va oxir-oqibat hukumat Navro‘z bayrami kabi milliy an’analarni qayta tiklashni qo‘llab-quvvatlab, jamoatchilikni qiziqtirayotgan masalalarni ilgari surdi va umuman olganda, milliy madaniy yangilanish g‘oyasini qabul qildi.

Karimov ham majbur bo‘lmaguncha o‘zini milliyatchi sifatida ko‘rsatmadi, bu esa uning dastlab yanada keskinroq mafkuraviy va safarbarlik institutlarini rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lmaganligining sabablaridan biri bo‘lishi mumkin. 1989-yil oxirlaridayoq Islom Karimov Andijon viloyatidagi partiya rahbarlarini millatchilik va sovetlarga qarshi g‘oyalarni ilgari surganliklari uchun tanqid qilgan edi. Ammo 1991-yil avgust oyida Gorbachyovga qarshi qattiq kommunistik to‘ntarish barbod bo‘lgach, Karimov O‘zbekistonning SSSRdan rasmiy mustaqilligi e’lon qilinishiga rozi bo‘lishdan boshqa iloji qolmadi. Davlat to‘ntarishidan so‘ng Karimov tezda milliyatchilik nuqtayi nazariga o‘tdi, ona tilini qayta o‘rgandi va “bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li hal qiluvchi darajada milliy va tarixiy omillarni, ya’ni xalqning an’anaviy turmush tarzi, uning dunyoqarashi, tafakkuri, urf-odatlari va marosimlarini har tomonlama hisobga olishdan kelib chiqadi” degan yangi, marksizmdan xoli falsafasini e’lon qildi. Bu qarashda oila va jamoa qadriyati, o‘z yeri, o‘z tuprog‘ida yashash istagi, hamda islomiy va xalqona e’tiqodlarning o‘zaro qorishmasi SSSRning “neokolonial” markazlashtirish siyosati va sotsializm hamda islomizmning dogmatik mafkuralaridan farq qilardi. Keyingi asarlarida Karimovning ohangi tobora milliyatchilik ruhida bo‘lsa-da, u ruslarga qarshi ohangda bo‘lmaganini alohida ta’kidlash muhimdir.

1991-yilda elitada siyosiy fraksiyalar paydo bo‘ldi. Nafaqat siyosiy hokimiyat uchun kurashayotgan ko‘plab harakatlar va partiyalar bor edi, balki qonun chiqaruvchi organda Karimov tarafdorlari va uning vitse-prezidenti Mirsaidov tarafdorlari o‘rtasida bo‘linish mavjud edi. Bundan tashqari, Toshkentda joylashgan nomenklatura elitalari (ma’muriy lavozimlarga partiya tomonidan tasdiqlangan shaxslar) va viloyatlardan kelgan elitalar o‘rtasida siyosiy hokimiyat hamda iqtisodiy nazorat uchun kurash tufayli mintaqaviy bo‘linishlar yuzaga kelishi mumkin edi. Oxir-oqibat, Karimov ta’qib, kooptatsiya va kelishuvlar orqali raqiblarini zararsizlantirib, prezidentlik lavozimida o‘z hokimiyatini mustahkamlashga muvaffaq bo‘ldi. 1990-yillarning boshlarida qonun chiqaruvchi hokimiyat prezidentga ko‘proq vakolatlar berdi va saylovlar, matbuot erkinligi va yig‘ilishlar erkinligini qo‘llab-quvvatlovchi qonunlarni zaiflashtirdi. Karimov Vazirlar Mahkamasi, viloyat hokimlari va sudyalik kabi boshqa qudratli lavozimlarga tayinlashni o‘z nazoratiga oldi. Shuningdek, u hukumatning ko‘plab siyosiy ishlarini bajaradigan maxfiy va nufuzli Prezident kengashini tuzdi.

Ko‘plab sobiq sovet davlatlaridagi kabi, O‘zbekistonda ham eski sovet tizimidan yangi, mustaqil davlatga o‘tishda kadrlar tarkibi deyarli o‘zgarmadi. Kommunistik partiya (proletariat avangardi) libosi shunchaki Xalq demokratik partiyasi (millat avangardi) yelkasiga o‘tdi. Karimov milliy madaniyatni va O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishning “o‘ziga xos modeli”ni rasmiy mafkuraning asosiy g‘oyalariga aylantirdi. Garchi Kollinz Karimov mafkurasini “mafkurasizlik”deb baholasa-da, u Karimovning “birlashgan ’o‘zbek millati’ning ramzlari, afsonalari va tarixini yaratishga ulkan davlat mablag‘larini sarflaganini” tan oladi. Umuman olganda, hukumatning demokratik va milliy yo‘naltirilgan siyosati uning keng xalq qo‘llab-quvvatlashiga bo‘lgan ehtiyojini aks ettirardi.

Bir tomondan, bu yagona o‘zbek millati fuqarolik nuqtai nazaridan belgilangan bo‘lib, 1992-yilda mamlakat hududida yashovchi barcha shaxslarga fuqarolik berildi. Boshqa tomondan esa, rus ta’siridan qutulish jarayoni kuzatildi. Bu jarayon ko‘cha nomlarini qayta tiklash, kirill alifbosidan lotin alifbosiga o‘tish, mustamlakachilikdan ozod bo‘lish haqidagi fikrlarning tarqalishi hamda ruslar va boshqa yevropaliklarga nisbatan turli xil tazyiqlar — ko‘chadagi past ovozda aytilgan tahdidlardan tortib ularni yaxshi ish o‘rinlaridan siqib chiqarishgacha bo‘lgan harakatlarni o‘z ichiga oldi. Shunday bo‘lsa-da, umuman olganda 1989-yildan 1993-yilgacha bo‘lgan o‘tish davri ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan nisbatan osoyishta kechdi. Karimov Polsha va boshqa postkommunistik mamlakatlar qo‘llagan, bozor iqtisodiyotiga tezkor o‘tishga qaratilgan iqtisodiy “shok terapiyasi”ni rad etgan edi. 1993-yilga kelib, milliyatchilarga va xalqparvar ziyolilarga tegishli bir necha siyosiy qarshiliklar bostirilib, Karimov hukumati mo‘tadil millatchilik yo‘lini tanladi. Hukumat o‘zbek an’analari va urf-odatlarini, jumladan, sovet davrida taqiqlangan diniy va dunyoviy bayramlarni qayta tiklashni faol ravishda qo‘llab-quvvatladi.

Karimov hukumati qaytargan eng mashhur diniy bayramlar Ramazon oyining yakunida nishonlanadigan Ro‘za hayiti va haj ziyoratining tugashi hamda Qurbon hayiti edi. Hukumat joriy etgan yangi bayramlar zamonaviy davlatning rasmiy belgilarini aks ettiruvchi Mustaqillik kuni (1-sentyabr), Bayroq kuni va Konstitutsiya kuni kabi majburiy sanalar edi. Bu bayramlar asosan rasmiy tadbirlar orqali nishonlansa, Hayit kabi diniy bayramlar va Navro‘z (21-mart) singari xalq bayramlari qadrli an’analar sifatida oilaviy va mahalliy darajada nishonlanardi. Sovet davridan qolgan ba’zi bayramlar ham saqlab qolindi: Xalqaro Yangi yil (1-yanvar) va G‘alaba kuni (9-may) barcha fuqarolar ishtirok etishga taklif qilinadigan ommaviy tadbirlar va bayramlar sifatida nishonlanardi. Xalqaro xotin-qizlar kuni (8-mart) esa rasman belgilangan bo‘lsa-da, asosan ish joylarida va oilaning erkak a’zolari tomonidan berilgan sovg‘alar bilan nishonlanardi.

Milliy bayramlar davlatlar tomonidan milliy o‘zlikni ongli ravishda ifodalash uchun qo‘llaniladi va mamlakat mustaqillikka erishgandan so‘ng ko‘pincha marosim va bayramlarning ma’nolari ustida kurashlar boshlanadi. Ketlin Smit ta’kidlaganidek, postsovet bayramlari Rossiyadagi siyosiy va ijtimoiy guruhlar o‘rtasida kurash maydoniga aylandi. Bu guruhlar keng jamoatchilikni bayramning ma’nosini o‘z talqinlariga ishontirishga intildilar. Bu talqinlar paydo bo‘lishi uchun vaqt kerak bo‘ldi, chunki rahbarlar Sovet davridagi yoki yangidan kiritilgan bayramlarni zamonaviy kontekstda qanday tushuntirishni aniqlashga harakat qilishardi. Masalan, Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin, Oktyabr inqilobi (7-noyabr) yilligi bir vaqtning o‘zida nishonlash va norozilik, tanqid va sog‘inch bilan o‘tdi.

 Bayram sovet o‘tmishi, sotsialistik qadriyatlar va bugungi kunda rus bo‘lish nimani anglatishi haqidagi fikrlar maydoniga aylandi, “bir paytlar rasmiy hokimiyatning odatiy namoyishi bo‘lgan narsa xalq qudrati va qarshiligining yorqin ko‘rinishiga aylandi.” Yillar davomida kommunistlar va liberallar kunning ahamiyati haqidagi o‘zlarining qarama-qarshi talqinlarini mustahkamladilar. 1996-yilda Prezident Boris Yelsin jamiyatdagi bahs-munozaralarni yumshatishga harakat qildi va 7-noyabr sanasiga rasmiy mazmun berib, uni “Yarashuv va totuvlik kuni” deb atadi. Bu nom orqali u sana tarixiy ahamiyatini saqlab qolmoqchi bo‘ldi, lekin u haqida bahsli yoki siyosiy talqin bermaslikka harakat qildi. Ya’ni, bu kun Sovet davrini yo qoralash, yo maqtash emas, balki birlik va kelishuvni ifodalaydigan kun sifatida belgilandi. Bu holatni tadqiqotchi Smit “pluralistik, jiddiy tanqiddan yiroq” yechim deb baholaydi, ya’ni hukumatdan tashqaridagi hech kimni to‘liq qoniqtirmagan qaror. Shu nuqtai nazardan Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi farq shundaki, Rossiyada bayramlarga oid siyosat va ularning ijtimoiy ma’nosi yuzasidan jamoatchilikda ochiqcha norozilik, muhokama va tanqidlar mavjud. O‘zbekistonda esa, men odamlar bilan bevosita suhbatlashganimda ham, hukumatning qaysi bayramlarni targ‘ib qilishi yoki qaysilaridan voz kechishi bo‘yicha jiddiy tushuncha yoki tanqidiy yondashuv deyarli yo‘q edi. Aksariyat hollarda, hukumat qarorlari xalq orasida yaqin qabul qilinardi yoki umuman ahamiyatli emas edi, hatto ziyolilar qatlamining ko‘pchiligi uchun ham.

Smitning ta’kidlashicha, Rossiyalik demokratlarning bayramlar orqali yangi an’analarni shakllantirishda qat’iy pozitsiyaga ega bo‘lmasliklari, qisman mamlakat siyosiy sahnasida keng tarqalgan o‘zlik inqirozi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunga qo‘shimcha ravishda, ular eski rejim davrida bayramlar orqali odamlarni haddan tashqari boshqarishga urinish (ya’ni bayramlarni siyosiy vositaga aylantirish) tajribasini takrorlamaslikni xohlaganliklari ham sabab bo‘lgan bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston rahbariyati bunday ikkilanishlarga duch kelmadi va shu tariqa jamoaviy xotirani shakllantirish imkoniyatidan yanada samaraliroq foydalana oldi. O‘zbekistonda plyuralizmning yo‘qligi sababli, postsovet milliy bayramlari haqidagi jamoatchilik munozaralari boshqa ko‘plab sobiq sovet respublikalariga qaraganda ancha zaif kechdi. Avvalo kommunistlar va Rossiyada mavjud bo‘lgan turli xil konservativ va liberal demokratik partiyalar kabi turli siyosiy qarashlarni ifodalovchi rasmiy tashkilotlar mavjud emasdi. Uni qo‘llab-quvvatlaydigan kommunistik partiya bo‘lmaganligi sababli, O‘zbekistonda Oktyabr inqilobini nishonlash yangi taqvimdan deyarli shov-shuvsiz chiqarib tashlandi.

Sovet bayramlarining O‘zbekiston hukumati e’tibor qaratadigan ijtimoiy guruhlari kam edi. Istisnolardan biri Ikkinchi jahon urushi faxriylari bo‘lib, G‘alaba kuni (9-may) o‘zgarishi O‘zbekiston fuqarolari uchun sovet o‘zligining ba’zi jihatlari hali ham muhimligini ko‘rsatadi. Siyosiy o‘ziga xoslik haqida gapirgandan ko‘ra, O‘zbekiston bayramlari atrofidagi munozaralar ko‘proq etnik-milliy o‘ziga xoslikka, ayniqsa zamonaviy jamiyatda musulmon va musulmonlikdan oldingi an’analarning o‘rniga qaratilgandi. Bu bayramlar (Navro‘z, Qurbon hayiti, Ro‘za hayiti) ularni qanday nishonlash kerakligi haqida qizg‘in bahs-munozaralar uyg‘otgan bo‘lsa, boshqa “o‘ylab topilgan” bayramlar (Mustaqillik kuni, Konstitutsiya kuni) ko‘pchilikda e’tibozsizlik yoki norozilik kayfiyatini uyg‘otdi. O‘zbek millatchilaridan tashqari ko‘pchilik uchun mustaqillik nishonlash shubhali voqea edi va O‘zbekistonning ko‘p bora buzilgan konstitutsiyasini nishonlash istehzosi yil sayin kuchayib bordi. Boshqa sovet davridagi bayramlar (Yangi yil, Xotin-qizlar kuni) esa deyarli hamma tomonidan yaxshi qabul qilingan edi va ko‘pgina postsovet davlatlari bu dunyoviy, siyosiy bo‘lmagan bayramlarni o‘zlarining rasmiy bayram sifatida saqlab qolishdi.

Navro‘zning qayta tug‘ilishi — tobelik ramzi

Islom bayramlarining qayta tiklanishidan tashqari, postsovet O‘zbekistondagi eng muhim siyosiy va madaniy bayram Navro‘z edi. Uning 1980-yillar oxiri va 1990-yillar boshidagi qayta tiklanishi tarixi o‘sha davrdagi madaniyat siyosatini yoritib beradi. Qisman bayramlarni o‘rganayotganim, qolaversa, bu bayramni nishonlash milliy madaniyatning oddiy o‘zbeklar uchun juda qadrli jihati bo‘lgani sababli, sho‘rolar davrida Toshkent va Moskva o‘rtasida Navro‘z uchun bo‘lgan kurash, uning mustaqillik davrida qayta tiklanishi nima uchun muhim ahamiyat kasb etgani haqida olimlar, san’atkorlar va tanishlarimdan ko‘plab hikoyalar eshitganman. 1995-yilda O‘zbekistonga ilk safarimda bayramning ahamiyatini bilmasdim. O‘sha yili fevralga to‘g‘ri kelgan musulmonlarning mashhur Ramazon va Ro‘za hayiti (arabcha Iyd al-Fitr) bayramlariga ulgurish uchun safar rejalashtirgan bo‘lsam-da, mart boshida jo‘nab ketib, 21-martdagi Navro‘zni o‘tkazib yubordim. Do‘stlarim va hamkasblarim eng muhim bayramga qolmaganimdan hayratga tushishdi. Ular bayramga bergan e’tibor keyingi yilgi tadqiqotlarimning asosiy mavzularidan biriga aylanishiga turtki bo‘ldi. Darhaqiqat, Navro‘zning tarixi va mazmuni, uning 90-yillarda qayta tiklanishi qanday hikoya qilinganini o‘rganish orqali o‘zbek milliy o‘zligining turli jihatlarini chuqurroq tushunishimiz mumkin.

Navro‘z — bugungi O‘zbekiston hududida zardushtiylik hukmron din bo‘lgan davrdan beri nishonlanadigan bahorgi tengkunlik bayrami. Fors va turk dunyosi aholisining ko‘pchiligi islomni qabul qilganidan keyin ham zardushtiylik an’analari davom etgan. O‘zbekistonda hamon zardushtiylikka e’tiqod qiluvchilar bor, ammo ularning aksariyati o‘z dinini yashirishga majbur. Forscha “yangi kun” ma’nosini anglatuvchi Navro‘z (No Ruz yoki Navro‘z) zamonaviy Markaziy Osiyo, Eron, Hindiston va Turkiyada musulmonlar hamda zardushtiylar tomonidan nishonlanadi. O‘zbekistonda, Navro‘z nishonlanadigan boshqa ko‘plab hududlardagi kabi, bu bayram bir kunlik tadbir emas edi. Navro‘z AQShdagi Rojdestvo bayramiga o‘xshab mavsumiy xarakterga ega bo‘lib, kunning o‘zidan bir necha hafta oldin va keyin turli usullarda nishonlanar edi. O‘zbekistonda asosiy Navro‘z tantanalari har yili 21-martga to‘g‘ri kelgan va u, ayniqsa etnik o‘zbeklar orasida eng mashhur bayram hisoblangan. Rus tilida so‘zlashuvchi aholi uni ishdan dam olish kuni va ommaviy tomoshalar ko‘rish imkoniyati sifatida bilgan, ammo uning tarixi va an’analari haqida ingliz-amerikaliklarning aksariyati Sinko de Mayo haqida bilganidan ko‘p narsa bilishmagan. Men suhbatlashgan ba’zi odamlar, ruslar va hatto ayrim o‘zbeklar ham bayram qachon nishonlanishini bilishmasdi. Sovet hokimiyati tomonidan diniy deb topilgani va rasman nishonlash taqiqlangani uchun ko‘plab o‘zbeklar bu bayram haqida bobolari va buvilariga qaraganda kamroq ma’lumotga ega edilar.

Ko‘plab manbalarga ko‘ra, Navro‘z bahor bayrami bo‘lib, u issiqlik va yorug‘likning sovuq va qorong‘ilik ustidan g‘alabasini, tabiatning yangilanishi va qishloq xo‘jaligi mehnat davrining boshlanishini nishonlaydi. Yorug‘lik va issiqlikning g‘alabasi ramziy jihatdan tengkunlik va kunning uzayishi bilan bog‘liq bo‘lib, shuningdek zardushtiylikning olov ramzi bilan ham bog‘liq. Biroq O‘zbekistonning Navro‘z tantanalarida olov deyarli hech qanday rol o‘ynamagan va hukumat olov bilan bog‘liq marosimlarga ishora qilishni faol ravishda ta’qiqlagan. Ba’zi ziyolilar Navro‘zni yovuz kuchlar ko‘tariladigan va ezgulik kuchlari tomonidan yana bir yilga bostirilishi kerak bo‘lgan davr sifatida ham ta’riflashgan. Ammo Navro‘zning bu mistik talqinlari men tanishlarim orasida va ommaviy madaniyatda uchratgan kundalik tushunchalarning bir qismi emas edi.

Sovet davrining ko‘p qismida Navro‘z bayramini nishonlash rasman taqiqlangan bo‘lsa-da, Gorbachev davrida Navro‘zning “ezgulik kuchlari” sovetlarning dinga qarshi kampaniyalari va o‘zbek diniy fundamentalizmi haqidagi vahimalarining “yovuz kuchlari” ustidan g‘alaba qozondi.

Alisher aka: “O‘sha paytda [mustaqillik arafasida] Navro‘z bayramini o‘tkazish masalasi ko‘p muhokama qilindi. Turli madaniyat va ilm-fan arboblari Navro‘zning qanchalik ajoyib an’ana ekanligi, uning qadimiy tarixga ega ekanligi va uni qayta tiklash naqadar yaxshi bo‘lishi haqida yozishardi. Keyin prezidentning Navro‘z nomini oqlash, uni dam olish kuni qilib belgilash va nishonlashga tayyorgarlik ko‘rish to‘g‘risidagi farmoni chiqdi.”

Laura: “O‘sha paytda Navro‘z bayramini nishonlashni taklif qilish xavfli emasmidi?”

Alisher aka: “Ba’zilar buni noto‘g‘ri tushunishdi. Masalan, Navro‘zni bilmaydigan yoki tushunmaydigan odamlar uni diniy bayram deyishdi. Nima uchun u yerda yashil rang bor? Siz fundamentalistmisiz? kabi savollar berishardi. Keyin biz Navro‘zning islomdan oldingi tarixini, bu bayramning Markaziy Osiyo hududida to‘rt ming yillik o‘tmishga ega ekanligini anglab yetdik.”

1980-yillarda Navro‘z masalasi millatchiroq o‘zbeklar (jumladan, Madaniyat ishlari vazirligidagi ko‘pchilik) va Moskvaga sodiq bo‘lgan hamda an’anaviy madaniyatning har qanday yutug‘ini Sovet Ittifoqini saqlab qolish ishiga xavf deb bilganlar o‘rtasidagi bahs maydoniga aylandi. 80-yillarda Navro‘z o‘rniga “Navbahor” (“yangi bahor”, aprel oyining birinchi yakshanbasida nishonlanadigan) deb nomlangan bayram joriy etildi, ammo bu bayram hech qachon ildiz otmadi. Uning joriy etilishi qayta qurish va oshkoralik siyosatining boshlanishi bilan bir vaqtga to‘g‘ri keldi, bu esa Navro‘z haqidagi munozaralarni qayta ko‘tarishga imkon berdi. Agar “Navbahor” 70-yillarda joriy etilganida, Navro‘zning o‘rnini bosishi mumkin edi, ammo u o‘zbek milliy g‘ururi tahqirlangan davrning (80-yillar boshidagi “paxta ishi” tufayli ko‘plab o‘zbek rahbarlari korrupsiyada ayblanib ishdan bo‘shatilgan) oxirida kelgani uchun yuzga tarsaki sifatida qabul qilindi. Olimlar va san’atkorlar bilan Navro‘zni tiklash haqidagi suhbatlarimda suhbatdoshlarim Moskvaning O‘zbekistonni Navbahorni nishonlashga majburlash urinishi bilan paxta mojarosi keltirib chiqargan tahqirlanish va O‘zbekistonning xalqparvar rahbari Sharof Rashidovning vafoti o‘rtasida o‘xshashliklar ko‘rdilar. Moskvaga qarshi kurash haqidagi bu hikoyada madaniy va siyosiy jihatlar bir-biriga chambarchas bog‘liq edi va hech bo‘lmaganda ziyolilar orasida Navro‘zning qayta tiklanishi postsovet davrida paxta mojarosidan aziyat chekkanlarni oqlash bilan bog‘liqdek ko‘rinardi. Masalan, “Navro‘z” konsertida ishlagan Ergash aka bilan suhbatimda gap Rashidov haqida ketdi. Ergash aka yoshligida siyosiy arbob bo‘lgan ekan va menga Rashidovga qarshi guvohlik berish uchun chaqirilganini, ammo u faqat “Rashidov qilishi kerak bo‘lgan ishni qildi va boshqalardan yomon ish qilmadi, ” deb aytganini so‘zlab berdi. U kommunistik partiyaga salbiy ta’sir ko‘rsatgan latifani o‘z ichiga olgan ko‘rsatmalari uchun ishdan bo‘shatildi va o‘n yildan ko‘proq vaqt o‘tgach ham, bu voqea uni hali-hanuz bezovta qilayotgandek tuyuldi.

Navbahor g‘oyasi nima uchun yomon qabul qilingani haqidagi yana bir talqin shundan iborat ediki, u o‘zbek milliy madaniyatiga haqorat, sevimli Navro‘z bayramiga nisbatan hurmatsizlik va partiya amaldorlarining o‘zbek milliy madaniyatining rivojlanishiga noo‘rin aralashuvi namunasi sifatida qabul qilindi. Suhbatdoshlarimdan biri menga o‘sha yillari nashr ettirgan kitobini ko‘rsatdi, unda senzorlar “Navro‘z” so‘zi ustiga “Navbahor” deb yozilgan qog‘oz parchalarini yopishtirib qo‘yishgan ekan. Bu, chamasi, O‘zbekistonning qattiqqo‘l kommunistlarining sovetgacha bo‘lgan an’analarni qayta tiklashga tobora kuchayib borayotgan intilishni bartaraf etish uchun so‘nggi urinishi edi. Vaholanki, kechki sovet davrining ko‘p qismida Navro‘z shunchaki davlat tomonidan rasmiy qo‘llab-quvvatlashdan mahrum etilgan edi, xolos.

Xuddi shu axborotchi rahbarlarning Navbahor haqida ilmiy maqolalar yozish va Navbahor tantanalari uchun ijodiy materiallar tayyorlash to‘g‘risidagi talablariga passiv qarshilik ko‘rsatgan. U Navro‘zning ko‘plab fidoyi himoyachilaridan biri edi. Farhod aka shunday deydi: “Navro‘zga qarshi so‘nggi kurash saksoninchi yillarning o‘rtalarida bo‘lib o‘tdi. Qayta qurish boshlanishi bilanoq Navro‘z nishonlana boshlandi. Bu yerda Moskvaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xizmat qiladigan ayrim shaxslar bor edi. Ular Moskvaga qo‘ng‘iroq qilib: “Ikkinchi yangi yilni tiklashyapti. Yangi yil ikki marotaba qanday bo‘lishi mumkin?!” deb aytishdi. Shunday qilib, Moskva ularning gapiga quloq solib, Markazkomga [O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasiga] murojaat qildi… Abdullayeva [uchinchi kotib] ikkinchi yangi yil bo‘lishi mumkin emasligini ta’kidladi… Lekin Navro‘zni qanday yo‘q qilish mumkin? U harakat qilib ko‘rdi va bizning laganbardorlarimiz [Moskvaga sodiq mahalliy aholi] yordamida Navbahor bayramini o‘ylab topdi… U Navro‘zni yo‘q qila olmadi, shuning uchun Moskvaga Navro‘zdan qutulganini va endi bizda yangi sovet bahor bayrami borligini aytish uchun boshqa nom o‘ylab topdi.”

Farhod akaning aytishicha, O‘zbekistonning ba’zi madaniy elitalari Navbahorga ergashgan, ammo bir necha yil o‘tgach, Navro‘zga xiyonat qilganlari uchun kechirim so‘rashga majbur bo‘lishgan. 1986-1987 yillarda Navro‘zning tiklanishi rasmiy forumlarda muhokama qilingan ikkita voqea bo‘lib o‘tdi: Toshkentda millatlar masalasi bo‘yicha anjuman va Yozuvchilar uyushmasi anjumani. Millatlar anjumanida moskvalik yahudiylar, o‘zbek va tojik ziyolilari umuman milliy bayramlar tarafdori bo‘lib chiqishdi. Navro‘zning diniy bayram ekanligi haqidagi dalillarga javoban, Islom boshqarmasi (rasman sovet davlati homiyligidagi diniy tashkilot) tomonidan xat taqdim etildi. Unda islom dini Navro‘z bayramini tan olmasligi aytilgan. Bu fakt to‘g‘ri edi. Navro‘zning islomga aloqasi yo‘q, biroq boshqarma Navro‘z musulmonlar bayrami yoki musulmon bo‘lgan xalqlar nishonlaydigan bayram ekanligini chalkashtirib yuborgan edi. Har holda, bugungi kunda Markaziy Osiyodagi aksariyat odamlar uchun Navro‘z diniy aloqalardan deyarli xoli bo‘lgan madaniy bayramdir, xuddi AQShdagi Shukrona kuni kabi.

Ma’lum ma’noda, millatlar anjumani milliy madaniyatga nisbatan sovet munosabatida burilish nuqtasi bo‘ldi. Hatto sovet millat nazariyasining asoschisi Yuriy Bromley ham odamlarga o‘z milliy bayramlarini saqlab qolishda hech qanday zarar yo‘qligini tan oldi. Uzoq yillar davomida kommunistik partiya yo‘lini qo‘llab-quvvatlagan o‘zbek elitalarining bir qismi to‘satdan ularning xatti-harakatlari Moskva tomonidan rag‘batlantirilmaganini va o‘z yurtida esa ularning siyosati xalq orasida qo‘llab-quvvatlanmaganini anglab yetdi. Yozuvchilar uyushmasi anjumanida Navbahor tarafdorlari uzil-kesil mag‘lubiyatga uchradi.

Farhod aka: “Bo‘limimiz boshlig‘i: Navro‘zni shunchaki tashlab yuborib bo‘lmaydi. U o‘sha paytda ham, hozir ham kerak edi, — dedi. Hamma unga quloq soldi… Bu qayta qurishning boshlanishi edi, bilasizmi, to‘satdan birdamlik paydo bo‘ldi, hamma bir kishining atrofida birlashdi, barcha [Abdullayevaga] qarshi turdi va birdamlik hamda faxr tuyg‘usi paydo bo‘ldi… Butun xalq o‘zini g‘olib his qildi.”

Farhod aka menga Navro‘z uchun kurash tarixini eslagan bo‘lsa-da, uning hikoyasi Navro‘zning sovet qatag‘oni haqidagi keng tarqalgan fikrga bog‘lanadi. Bu, menimcha, bo‘ysunuvchi o‘zlik timsoli hisoblanadi. Bo‘ysunuvchi o‘zlik timsolida guruh tarixi shunday tasvirlanadiki, unda ayyor ichki guruh ahmoq, ammo qudratli hukmron guruhga qarshi qo‘yiladi, “ular”ning “bizga” qilgan dahshatli ishlari va “biz”ning “ularning” qoidalarini aylanib o‘tishning aqlli usullari tasvirlanadi. Bu guruhlar o‘rtasidagi haqiqiy tengsizliklarni hal qilmasdan, o‘z madaniyatini o‘zi obyektivlashtirish orqali nazorat qilish va o‘zlarini hukmron guruhning ijtimoiy tengdoshlari sifatida ko‘rsatish usulidir. Bu holatda, ichki guruh milliy an’analarni qo‘llab-quvvatlovchi etnik o‘zbeklardan iborat bo‘lsa, hukmron guruh sovet tarafdorlaridan, jumladan ba’zi o‘zbeklardan ham tashkil topgan edi.

Navro‘z haqidagi trop bayramga qarshi chiqqanlarning nodonligi va bayram tarafdorlarining qatag‘onlarga qaramay ko‘rsatgan matonatiga e’tibor qaratgan. U, shuningdek, milliy an’analar va sovet bayram shakllarining sovet-zamonaviy diskursidan foydalanib, o‘z-o‘zini obyektivlashtirishga hissa qo‘shdi. Amir Temurning reabilitatsiyasi misolida bo‘lgani kabi, Navro‘z haqidagi rasmiy nutqda madaniyat va tarixni tushunish uchun asos bo‘lgan sovet qoliplari shunchaki teskarisiga o‘zgartirildi. Natijada Navro‘z diniy shubha uyg‘otadigan hodisadan yaxshi hodisaga aylandi. Navro‘zga nisbatan bayramlar, meros va o‘zbek madaniy o‘zligini tushunish asosan o‘zgarmay qoldi. Bu qoliplarning takrorlanishi boshqalarning mustamlakachilik nutqlari haqidagi kuzatuvlariga o‘xshaydi. Bu nutqlar “hukmron madaniyatga o‘zining bir xillashtiruvchi munosabati orqali madaniy va mafkuraviy tuzilmalarimizning tarixiy murakkabligini yashirishga imkon beradi… Hukmron mafkura o‘z gegemonligini mustahkamlash uchun ma’no yaratishning ziddiyatli va bahsli jarayonini to‘xtatishga intiladi.” Shunday qilib, Navro‘z tantanasi tropi o‘tgan asrning haqiqiy voqealariga yuzlanish o‘rniga, Navro‘zning tiklanishini xalqning qadimiy tarixining g‘alabasi sifatida ko‘rsatib, haqiqiy tengsizliklar va sovetlar tomonidan amalga oshirilgan haqiqiy zulmni chetlab o‘tdi. O‘zbekistonda men duch kelgan tobe o‘zlik troplarida faqat g‘alabalar da’vo qilinar va ayb kamdan-kam hollarda “sovet hokimiyati”dan boshqa narsaga yuklanardi. Quyida elitalarning sovet hokimiyati va o‘zbek madaniyati o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni tasvirlashning odatiy usuli keltirilgan:

Farhod aka: “Sovet hokimiyatini tanqid qilishni tushunish uchun siyosatning asosiy yo‘nalishini anglashingiz kerak. Xo‘sh, bu nimalardan iborat? Ular tezda sovet xalqini yaratmoqchi bo‘lishdi, lekin buni qanday amalga oshirish mumkin? Demak, avvalo, xalqni boshqalardan ajratib turadigan xususiyatlarni — til, an’analar, tarixni olib, ularni yo‘q qilishga harakat qilishdi. Navro‘z xalqimizning qon-qoniga singib ketgan, tariximiz shuni ko‘rsatdiki, Navro‘zni hech kim yenga olmaydi, u doimo g‘olib chiqadi. Chunki Navro‘z g‘oyasining o‘zi yovuzlik ustidan g‘alabadir!”.

Bu hikoyaning ikki mavzusi mavjud bo‘lib, ular sovet millatlari haqidagi G‘arb adabiyotida, shuningdek, o‘zbek madaniy elitalarining madaniyat tarixi haqidagi fikrlarida keng tarqalgan: 1) Sovetlar madaniy farqlarni yo‘q qilish orqali sovet xalqini yaratishga harakat qilishgan va 2) bu farqlarning eng kuchlisi omon qolgan, chunki ularning ildizlari xalq ichiga chuqur kirib borgan. Ushbu hikoyalar O‘zbekistondagi madaniy o‘zgarishlar jarayonining soddalashtirilgan, primordialistik va siyosiy jihatdan beg‘ubor manzarasini taqdim etadi. 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlarida Navro‘z qatag‘oni tarixi O‘zbekiston-Sovet munosabatlarini belgilaydigan trop bo‘lib qoldi, ammo bu trop Sovet davlati bayramning ma’nosiga putur yetkazgan holda uni qo‘llab-quvvatlash usullarini e’tiborsiz qoldirdi. Millatchi elitaning mavjud holatini qonuniylashtirgan bu hikoyada Navro‘z ibtidoiy xalq madaniyatining sovet davlatining uni yo‘q qilishga qaratilgan har tomonlama urinishi ustidan g‘alabasining ramzi edi. Aslida, manzara bunday sodda emas edi. 1960-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshlarida Navro‘zga nisbatan yumshoqroq munosabatda bo‘lindi, ammo bayramning taqdiri Brejnev rejimining yaqinlashtirish mafkurasiga — Sovet Ittifoqidagi etnik guruhlarni bir-biriga yaqinlashtirishga bo‘lgan e’tibori bilan ko‘tarilib-tushib turdi.

1990-yillarda o‘zbeklar Navro‘zning saqlanib qolishini sovet davrida ham Navro‘z nishonlanganini hisobga olmagan holda tushuntirishga moyil edilar. Ba’zi suhbatdoshlarim menga “Ko‘p yillar davomida Navro‘zni qatag‘on qilishdi, lekin u chin xalq bayrami bo‘lgani uchun odamlar uni qalbida saqlab qolishdi, ” degan gaplarni aytishdi. Biroq sovet davrida odamlar Navro‘zni uyda, oila davrasida nishonlaganlar. Shuningdek, 1970-yillarda turli joylarda o‘tkazilgan Navro‘z tantanalari haqida gazetalarda xabarlar berilgan, Moskvada esa barcha sovet xalqlarini O‘rta Osiyoning rang-barang xalq bayrami Navro‘z bilan tanishtirish uchun filmlar suratga olingan edi.

1971-yilda Madaniyat vazirligi va 1990-yillarda Toshkent madaniyat boshqarmasi ulkan tadbirlar o‘tkazilgan bog‘da rasmiy Navro‘z bayramiga homiylik qila boshladi. 1974-yilgi bayramni nishonlash uchun taqdim etilgan rasmiy reja 1980-yillardagi materiallardan keskin farq qilardi, chunki 1974-yilda sovet sotsialistik ramzlari folklor ramzlari bilan birga qo‘shilgan edi. Masalan, sahnalashtirish maydonida Navro‘z fon pannosi bilan bir qatorda Lenin surati va to‘qqizinchi besh yillikka bag‘ishlangan panno ham bor edi. Bayramning o‘zi zamonaviy Navro‘zlarga o‘xshash bo‘lib, bir xil bog‘da sayil va tomoshani o‘z ichiga olgan, ammo undan farqli o‘laroq, u 28-aprelda (21-martdan ham ko‘proq bahorga yaqin vaqtda) o‘tkazilgan — bu, shubhasiz, bayramning marosim ma’nosidan ko‘ra folklor jihatlarini ta’kidlashga urinish edi. Shunga qaramay, bayramning maqsadi “xalqning eng yaxshi va qimmatli urf-odatlari va marosimlarini tanlab olish” edi. “Vatanimizda sotsializm g‘alabasi bilan milliy madaniyatimizning eng yaxshi an’analari rivojlantirildi.”

Keyingi boblarda ko‘rib chiqamizki, san’atkorlar xalq madaniyatining qayta tug‘ilishi haqida gapirganda, ular madaniyat qatag‘on qilinganini da’vo qiladilar va shu bilan birga u har doim mavjud bo‘lganligini tan oladilar. Bu ziddiyatli holat Navro‘z bilan bog‘liq xalq madaniyati va marosimlarining mazmuni muhim jihatlarda o‘zgarganini ko‘rsatadi. Masalan, gazeta maqolalarida o‘zbek sirk truppasi faoliyati sovet davrida “ko‘ngilochar” deb atalgan bo‘lsa, mustaqillik davrida “O‘zbekistonning qadimiy san’ati” deb yuritila boshlandi. Shunday qilib, sovet davridan keyingi davrda xalq san’atining haqiqiy tiklanishi yoki etnik o‘zbek madaniy faoliyatining o‘sishi kuzatilganmi yoki yo‘qmi, bu faoliyatlarning ahamiyati o‘zgardi, ularni retrospektiv tarzda ko‘rish usuli ham o‘zgardi. Ushbu yangi qarashlar 1990-yillarda madaniy millat qurilishini tushuntirishda keng qo‘llanildi.

Sovet Navro‘zi tarixining eng qiziq jihati shundaki, mening suhbatdoshlarimning qatag‘on haqidagi fikrlari terror yoki senzura bilan deyarli bog‘liq emas edi. Aksincha, ular uchun qatag‘on ko‘pincha o‘zbek milliy madaniyatining bir qismi sifatida qonuniylashtirmoqchi bo‘lgan narsani davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlamaslikni anglatardi. Davlat sotsialistik jamiyatida biror narsani davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlamaslik senzura yoki jazolash kabi haqiqiy salbiy choralar singari salbiy ta’sir ko‘rsatardi, chunki davlat yordamisiz madaniyat yaratuvchilari uchun loyihani amalga oshirish u yoqda tursin, uni o‘ylab topish ham qiyin edi. Ba’zan, ayniqsa Stalin davrida va ijtimoiy illatlarni yo‘q qilishga qaratilgan maxsus kampaniyalar paytida qatag‘onlar tozalash, zo‘ravonlik va qo‘rqitish kabi salbiy choralar shaklida bo‘lgan. Biroq Brejnev davri asosan barqarorlik va o‘z-o‘zini nazorat qilish davri bo‘lib, davlat ma’qullanmagan madaniy hodisalarni institutsional qo‘llab-quvvatlamaslik orqali ularni rag‘batlantirmasdi. Sovetlar bir qo‘l bilan berib, ikkinchi qo‘l bilan tortib olish o‘yinini mohirona o‘ynashardi. Sovet davlati milliy madaniyatlarning nomaqbul jihatlarini qatag‘on qilishdan tashqari, boshqa jihatlarini ham qo‘llab-quvvatladi va shu tariqa madaniyat va milliylikni o‘ziga xos tushunishni institutsiyalashtirdi.

Sovet davrida Navro‘zni xohlagancha nishonlashga yo‘l qo‘yilmagani rost bo‘lsa-da, sovetlar bayramni butunlay yo‘q qilmoqchi bo‘lgandek tutunmaganlar ham. 1987-yildagi “Navbahor” mojarosidan so‘ng Navro‘zning sotsialistik mazmuni milliy mazmun bilan, bayramni nishonlash shakli esa ommaviy bayramning zamonaviy me’yorlariga tobora ko‘proq tayanadigan bo‘ldi. O‘zbekistondagi odamlarning Navro‘z qatag‘onlari haqida bir-biriga aytib bergan hikoyasi sovet adolatsizliklarini nisbatan zararsiz tarzda tasvirlash va bu adolatsizliklarni amalga oshirgan odamlarga (ularning aksariyati hali ham hokimiyatda edi) barmoq bilan ishora qilmaslik orqali mavjud holatni qo‘llab-quvvatlashga xizmat qildi. Hikoyaning asosiy g‘oyasi shundan iborat ediki, oxir-oqibat “xalq” g‘alaba qozonadi.

Navro‘z ruhi chindan ham yengilmas bo‘lsa-da, xalqning sovetlar ustidan qozongan bu g‘alabasi an’ananing zamonaviylik ustidan g‘alabasi degan ma’noni anglatmasdi, chunki Navro‘zning nishonlanish ruhi sovet tushunchalariga moslashtirilgan holda tubdan o‘zgartirilgandi. Navro‘z azaldan bozorlarda, shahar maydonlarida va markaziy ko‘chalarda nishonlanib, hozirgi sayillarga o‘xshash bo‘lgan. O‘yin-kulgi masxarabozlar, sozandalar, qissaxonlar va ko‘pkari kabi o‘yinlardan iborat edi. Postsovet davrida butun mamlakat bo‘ylab o‘tkazilgan ko‘plab bayramlarda masxarabozlar, sozandalar va qissaxonlar baland sahnadan puxta rejalashtirilgan va mashq qilingan dasturlarni namoyish etishgan, o‘zbeklar esa ko‘pkarini o‘ynashdan ko‘ra ko‘proq tomosha qilishgan. Navro‘z g‘oyasining tantanasi odamlarga go‘yoki an’analariga mos haqiqiy tajribada qatnashayotgandek tuyg‘u berardi. Biroq aslida davlat va uning madaniy elitalari bayramning asl mohiyati va an’anaviy mazmunini jamoatchilik ongida shakllantirishni o‘z qo‘llariga olgandilar.

Karimovning “Milliy istiqlol mafkurasi” rivojlanishi: 1992-2003-yillar

Islom Karimov hokimiyatni mustahkamlab, raqib guruhlar bilan hokimiyatni taqsimlash va mafkuraviy ustuvorliklar bo‘yicha kelishuvga erishgach, O‘zbekistonning kelajak yo‘nalishi asosan prezident va uning eng yaqin maslahatchilari tomonidan belgilandi. Karimov O‘zbekistonning o‘ziga xos mustaqillik va taraqqiyot yo‘li haqida kitoblar yozdi. Bu yo‘l o‘zbek madaniyati va jamiyatining an’anaviy jihatlarini zamonaviy milliy davlatlarning ilg‘or tajribalari bilan uyg‘unlashtirishni ko‘zda tutardi. 1992-yilda u shunday yozgan edi: “Mustaqil O‘zbekistonning ilhom manbai xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidir. Xalqimiz asrlar davomida adolat, tenglik, qo‘shnichilik va insonparvarlik g‘oyalarini asrab-avaylab kelgan. O‘zbekistondagi islohotlarning oliy maqsadi ana shu an’analarni tiklash, ularga yangi mazmun berish hamda yer yuzidagi har bir inson uchun tinchlik va demokratiya, farovonlik, madaniy yuksalish, vijdon erkinligi va aqliy kamolotga erishish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishdan iborat… An’anaviy milliy madaniyatimizni qayta tiklashga alohida e’tibor qaratish lozim. Biroq milliy o‘zlikni anglashning bu jarayoni insonparvar jahon madaniyati g‘oyalaridan, umuminsoniy qadriyatlardan va ko‘p millatli jamiyatimiz an’analaridan chetga chiqmasligi kerak.” Karimovning madaniy ideallari, marksistik dialektikaga urg‘u bermaganini hisobga olmaganda, sovet o‘tmishdoshlarining madaniy ideallaridan unchalik farq qilmasdi. An’analarni yangilash va o‘zbek tilidan foydalanishni ko‘paytirishdan manfaatdorlik 1988-yilda O‘zbekiston SSR Madaniyat vazirligi tomonidan rasman tan olingan va o‘zbek milliy o‘ziga xosligini targ‘ib qiluvchi ko‘plab dasturlar, masalan, folklorni o‘rganish va o‘zbek raqsining professionallashuvini rag‘batlantirish Sovet davrining dastlabki o‘n yilliklariga borib taqaladi. Karimovning “milliy istiqlol mafkurasi” va madaniy elitalar tomonidan ilgari surilgan rasmiy milliy o‘ziga xoslik global madaniy me’yorlarni hisobga olgan holda yaratilgan, ammo bu me’yorlar aslida O‘zbekiston madaniy muassasalarida saqlanib qolgan va millatning globallashgan dunyoga o‘tishiga yordam bergan sovet merosining bir qismi edi, bu haqda 2-bobda yana to‘xtalaman.

Sovet O‘zbekistonining so‘nggi davridagi madaniyat tadqiqotlari asosan ziddiyatli nuqtalarga e’tibor qaratadi: ruslashtirish, til siyosati, tarixni bostirish va “yashirin” islom. Ko‘p hollarda bu mavjud stereotiplarga zid bo‘lgan ma’lumotlarga ega bo‘lmaslik, boshqa hollarda esa G‘arb olimlari va sovet muhojirlarining sovet tizimining barcha jihatlarini salbiy tomondan ko‘rsatishga intilishi bilan bog‘liq edi (ular 1989-yilda sovetlarga qarshi deb maqtagan diniy mutaassiblar 1999-yilda ular qo‘rqqan terrorchilarga aylanishini kim bilardi?) Albatta, mening tadqiqotimda sovetshunoslar, panturkistlar va panislomistlar tomonidan sovet tuzumini tanqid qilishning barcha aks-sadolarini topish mumkin edi.

Biroq O‘zbekiston madaniy elitasining hayotiy tajribasi xo‘rlanish va shodlanish, qatag‘on va ijod bilan to‘la edi. Mustaqillikning bahosi baland bo‘ldi va ko‘plab sobiq sovet fuqarolari kabi, ular ham o‘tmishning ayrim jihatlarini qo‘msashdi. Sovet merosiga nisbatan bunday ikkilanish O‘zbekistonda sovet va postsovet madaniyati o‘rtasidagi uzluksizlikni tushunishning kalitlaridan biridir.

Mustaqillikdan so‘ng taxminan o‘n yil davomida tuzum mafkurasi aniq shakllanmagan edi. Bu asosan o‘zbek madaniyati va merosi haqidagi zamonaviy stereotiplarni ulug‘lashdan iborat bo‘lib, “Biz qanday musulmonlarmiz?” va “Biz bu yerda ham, chet elda ham ruslarga qanday munosabatda bo‘lishimiz kerak?” kabi murakkab savollarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri javob berishdan qochardi. Jamiyatning siyosiy faolligi pasayib, Sovet yoshlar tashkiloti Komsomolning vorisi bo‘lgan “Kamolot” kabi asosiy tashkilotlar 1996-yilda deyarli yo‘q bo‘lib ketayozdi. Men (sobiq Komsomol) Markaziy Qo‘mitasining xodimi bilan suhbatda (u “Kamolot” yoshlar jamg‘armasiga aylantirilishi munosabati bilan qisman tugatilish jarayonida edi, bu o‘zgarish faqat 2004-yilda to‘liq yakunlandi) Komsomol va “Kamolot” o‘rtasidagi farqlar haqida so‘radim. Suhbatdoshim Ulug‘bek ular Komsomoldan ko‘p narsani olganini tan oldi. “Prezidentimiz aytganidek, yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang… Xullas, biz yoshlarni ko‘chadan va ichkilikdan uzoqlashtirish uchun ularning bo‘sh vaqtini tashkil etamiz. Tanlovlarga homiylik qilamiz va hozirda ko‘proq odam ishtirok etishi hamda tadbirlar chindan ham qiziqarli bo‘lishi uchun yaxshiroq sovg‘alar berishga harakat qilmoqdamiz.” Men undan “Kamolot”ning g‘oyaviy maqsadi haqida so‘raganimda, u menga Prezident Karimov asarlarida o‘qigan iboralarni takrorladi: boshqa mamlakatlar bilan tinch, do‘stona munosabatlar; umumiy Turkiston madaniyati va merosi, umid qilamanki, iqtisodiy aloqalar; O‘zbekistonning ortga qaytmasdan o‘z yo‘lini topishi; va boshqa davlatlar bilan siyosiy integratsiyaning yo‘qligi. Shunday qilib, 1990-yillar boshidagi rasmiy mafkura yalpi siyosat yo‘nalishlariga bog‘liq bo‘lib, bu siyosatning mazmuni qanday bo‘lishi kerakligi haqida kam ma’lumot berardi.

1990-yillarning o‘rtalari va oxirlarida Karimov referendumlar orqali o‘z vakolatlarini uzluksiz uzaytirishga erishdi. Siyosiy raqobat asosan yopiq eshiklar ortida kechdi va sovet davridagi yetakchi oilalar davlat resurslarini o‘zlashtirish orqali o‘z mavqelarini mustahkamlagani sababli iqtisodiy islohotlar amalga oshmadi. Shu bilan birga, hukumat kichik va o‘rta korxonalarning faoliyatini soliq va bojxona qonunlari orqali ham, hukumatga aloqador korxonalar tomonidan zo‘ravonlik usullari orqali ham tobora qiyinlashtirdi. Matbuot o‘zining cheklangan erkinliklari yanada torayganini ko‘rdi, garchi internetga kirish imkoniyatiga ega bo‘lganlar nisbatan kamroq xavotir bilan ma’lumot almashish imkoniga ega bo‘lgan bo‘lsa-da. 1990-yillarning aksariyat qismida O‘zbekiston tashqi dunyo uchun ancha ochiq bo‘lib, xalqaro maydondagi o‘zining yangi o‘rnini nishonladi. O‘zbekiston ko‘plab hukumatlararo tashkilotlarga a’zo bo‘ldi, ko‘plab xalqaro shartnomalarni imzoladi, ularning aksariyatini amalga oshirish niyati bo‘lmasa-da. Sun’iy yo‘ldosh va kabel orqali ko‘plab turli mamlakatlardan televizion ko‘rsatuvlar mavjud bo‘lib, chet elga sayohatlar nisbatan erkin edi.

Shunday qilib, bir qator tashqi omillar O‘zbekistonga ta’sir o‘tkazdi va hukumatni sovet odatlarini o‘zgartirishga undadi. Eng sezilarli ta’sir din, xususan, islom dini tomonidan bo‘ldi. O‘zbek milliy o‘zligidagi “biz kimmiz?” degan savolga eng muhim javoblardan biri “biz musulmonmiz” edi. Aksariyat o‘zbeklar, shu jumladan hukumat a’zolari o‘zlarini musulmon deb hisoblasalar-da, Allohga e’tiqod va islomga amal qilish ham shaxsiy, ham siyosiy jihatdan muammoli masala edi. Ko‘pgina elitalar o‘zlarini ham musulmon, ham ateist deb bilishardi: “Men ateistman, lekin bunday bo‘lishni xohlamayman. Vaqti kelib Xudodan kechirim so‘ray olishimga ishonaman, ” dedi Kommunistik partiyaning sobiq a’zolaridan biri.

Madaniyat vazirligining bir xodimi mustaqillik qattiq qo‘l ateist amaldorga qanday ta’sir qilgani haqida quyidagi voqeani aytib berdi:

Ahmadjon aka: “Biz sovet davrida o‘zbek yozuvchisining pyesasini sahnalashtirmoqda edik. Unda “Xudoyim, yo‘qotib qo‘ymasam edi!” degan ibora bor edi. Partiyaning g‘oyaviy rahbari uni ko‘rib chiqish uchun keldi va personaj nima uchun Xudoga murojaat qilganini so‘radi. Albatta, bu shunchaki so‘z, odat. Bu kimningdir e’tiqodini bildirmaydi, lekin biz hammamiz ateist bo‘lishimiz kerak edi. Rejissyor bu ibora zarur ekanligini aytdi, ammo oxir-oqibat bu rahbar shunday dedi: “Agar shu iborani olib tashlamasangiz, teatringizni yopaman! Qo‘yilishga qancha sarmoya kiritgan bo‘lsangiz ham, menga baribir.”

Laura: “U o‘zbek edi, shunday emasmi?”

Ahmadjon aka: “Ha, u shunday odam ediki, janozaga borib, hamma duo qilayotganda yoki omin aytayotganda, u hech qimir etmay, xuddi xodadek turib qolardi. U targ‘ibot bo‘limidan edi. Hozir Termizda yashayotgan emish, eshitishimcha, endi u deyarli diniy mutaassibga aylanib qolibdi!”

O‘zbekistonning mustaqillikdan keyingi hukumati o‘zini murakkab vaziyatga solib qo‘ydi. U milliy o‘zlikni anglashning gullab-yashnashini nazorat qilishga urindi, ammo bu o‘zlik na yaqindagi kommunistik o‘tmishga, na uzoq davom etib kelayotgan musulmon an’analariga bog‘liq edi. Garchi hukumat amaldorlari musulmon madaniyatiga qarshi bo‘lmasalar-da, ular diniy amaliyotni targ‘ib qilishga ikkilanib yondashdilar. 1995 va 1996-yillardagi Hayit bayramlarida davlat televideniyesi bayramning diniy jihatlaridan ko‘ra, mahalliy madaniy urf-odatlar va ularning ma’nosiga ko‘proq e’tibor qaratdi. Bayram haqida ma’lumot berish orqali davlat odamlarni yaxshi musulmon emas, balki yaxshi o‘zbek qilishga intilayotgani aniq edi. Hayitni Navro‘z bilan taqqoslaganda, davlat Navro‘zga va uning folklorga xos, zardushtiylik va animistik unsurlari nozik uyg‘unlashuviga ancha ko‘proq urg‘u berayotgani ko‘rinardi. Biroq 1990-yillarning boshi va o‘rtalarida, ya’ni davlat diniy adabiyotlarni nashr etish va tarqatishni cheklay boshlaguniga qadar, O‘zbekiston fuqarolari o‘z milliy o‘zligini shakllantiradigan yangi tajribalar va axborot manbalariga ega bo‘ldilar. Ular O‘zbekistonni nafaqat sobiq sovet davlati, balki keng musulmon dunyosining bir qismi sifatida ham ko‘ra boshladilar. Ko‘plab o‘zbeklar uchun milliy madaniyatning tiklanishi islomning qayta tiklanishi bilan chambarchas bog‘liq edi. 1990-yillar davomida hukumat aholining o‘zgarib borayotgan diniy kayfiyatiga moslashishiga to‘g‘ri keldi.

1995-yilda men Toshkentda yashovchi bir o‘zbek oilasi — Rahmonovlar bilan birga yashadim. Ular o‘z dinini chuqurroq o‘rganib, yaxshiroq musulmon bo‘lishni istar edi. Oila avvallari badavlat bo‘lgan, shaharning markazida keng va qulay kvartirada yashashardi. Ammo men u yerda yashagan paytda, ularning moddiy ahvoli ancha og‘ir edi, onasi Dildora opa, oilaning yagona boquvchisi bo‘lgan, kam maoshli ishidan ham bo‘shatilgan edi. Bu oila juda an’anaviy emasdi: zamonaviy, Yevropa uslubidagi kiyimlarni kiyishar, uyda rus va o‘zbek tilini aralashtirib so‘zlashar, va, ehtimol, otasi bir necha yil avval vafot etgani bois, qizlarga ko‘proq erkinlik berilgan edi. Ularning barchasi muhabbat bilan turmush qurgan. Sovet davrida ular musulmon urf-odatlariga kamdan-kam amal qilishgan, hattoki dafn marosimlari ham cheklangan edi. Ammo 1995-yilga kelib, Dildora opa va to‘ng‘ich qizi Nargiza opa dinni jiddiyroq o‘rganishga bel bog‘lashdi. Ular Ramazon oyida ro‘za tutishdi va turk missionerlik tashkiloti tarqatgan bolalar uchun mo‘ljallangan kichik risoladan foydalangan holda namoz o‘qishni boshlashdi. To‘liq besh mahal emas, lekin ular ertalab va kechqurun, albatta, namoz o‘qishardi. Bu tashabbus boshqa qarindoshlar orasida ham qiziqish uyg‘otdi. Ayrimlari ham ro‘za tutdi, lekin ularning ko‘pchiligi bunga uncha qat’iy emas edi, masalan, ba’zilari kechki ovqat vaqtida ro‘zani buzib qo‘yganini ochiq aytishar edi. Keyingi o‘n bir yil davomida men bu oila bilan aloqani uzmadim. Dildora opa va Nargiza opa muntazam ravishda kechqurun birga namoz o‘qishardi. Boshqa qarindoshlar esa bu amaliyotni asta-sekin tark etdilar. Ayniqsa, Nargiza opa ibodat orqali katta tasalli topardi va vaqt o‘tishi bilan yanada dindorroq bo‘lib bordi. Biroq u tashqi ko‘rinishi yoki muomalasida sezilarli darajada o‘zgarish qilmagan edi.

Rahmonovlar post-sovet O‘zbekistonida vijdon erkinligini amalga oshirishda ancha odatiy toshkentlik oila edi. Ular o‘z-o‘zini o‘rganish yo‘lidan borishdi va har bir a’zo o‘zi uchun ma’qul bo‘lgan tarzda dinga amal qilardi. Biroq oila a’zolarining aksariyati Sovet Ittifoqi parchalanishidan oldingi davrga qaraganda dindorroq bo‘lib qolganliklarini tan olishardi. Ularning diniy faoliyati hukumat ma’qullagan ma’naviy uyg‘onish turiga mos kelishi qo‘shimcha afzallikka ega edi: mo‘tadil, individual, o‘zbek madaniy an’analari bilan uyg‘unlashgan diniy marosimlar, masalan, Ro‘za hayitini nishonlashning mahalliy usullari va ro‘molni bosh orqasiga bog‘lash (agar umuman ro‘mol o‘rashsa). Rahmonova ayollar namoz o‘qishni turk kitobchasidan o‘rgangan bo‘lsalar-da, turk uslubidagi kiyimlardan nusxa olmaganlar. Ular musulmon ilohiyotini Pokiston yoki Saudiya Arabistonidan keltirilgan (1990-yillarning oxiriga kelib taqiqlangan) fundamentalistik matnlarni o‘rganish o‘rniga, asosan Rossiya yoki O‘zbekistonda nashr etilgan kitob va maqolalardan o‘rganganlar.

Men o‘n yildan ortiq vaqt davomida yaqin munosabatda bo‘lgan boshqa bir oila — Habibullayevlar esa boshqacha yo‘l tutdilar. Bu yo‘l ularni hukumat diniy ifoda nuqtai nazaridan ruxsat beradigan chegaralarga yaqinlashtirdi. Usmon Habibullayev ma’lumotli, muloyim va jiddiy odam bo‘lib, oq yoqali kasbda ishlar va Yevropa uslubidagi ko‘p qavatli uyda yashardi. Ammo u Dildora opadan ko‘ra an’anaviyroq edi va 2000-yildan keyin tobora keng tarqalayotgan korrupsiyada ishtirok etishdan bosh tortgani uchun oxir-oqibat ishidan ayrilgan qat’iy axloq kodeksiga ega edi. U va rafiqasi farzandlarining nikohlarini uyushtirishgan va hatto sovet davrida ham ularni islomga qiziqtirishga harakat qilishgan. Oilaning to‘ng‘ich qizi Nodira 1970-yillarda Toshkentdagi arab tilini o‘qitadigan uchta boshlang‘ich maktabdan birida tahsil olgan va onasi uni uyda Qur’on o‘qishga undagan. 1996-yilda men u va uning oilasi bilan tanishganimda, Nodira allaqachon turmushga chiqqan va oiladan alohida yashayotgan edi. U dindor va Toshkent me’yorlariga ko‘ra kamtarona kiyingan bo‘lsa-da, uning tug‘ilgan oilasi boshidan kechiradigan o‘zgarishlar unga ta’sir qilmadi.

Keyingi ikki yil ichida Habibullayevlar oilasi islom arkonlariga qat’iy rioya qila boshladi. Nodiraning ukalari hukumat islomni xususiy o‘rganishga bosim o‘tkaza boshlaganidan keyin tarqatib yuborilgan kichik guruhda Qur’on o‘rganishdi. Bundan tashqari, aka-ukalar onasi va singillarini oldi yopiladigan va yuzdan tashqari tananing yuqori qismini berkitadigan hijob kiyishga ko‘ndirishdi. 1997-yilda hukumat jamoat joylarida bunday diniy libos kiyishni taqiqlovchi qonunlar qabul qildi. Ba’zi ayollar haddan ziyod yoki noto‘g‘ri turdagi yopinchiq kiyganliklari uchun ta’qib qilindi yoki universitetlardan haydaldi. Ammo bu qonun ko‘pincha qo‘llanilmasdi va Habibullayev qizlari jamoat joylarida xohlagan kiyimlarini kiyganlarida hech qanday muammolarga duch kelmaganlar.

Ba’zan ular o‘qiyotgan institutdagi o‘qituvchilardan biri qizlardan ro‘molni yechishni yoki uni oldidan emas, orqadan bog‘lashni so‘rardi. Biroq Usmon aka har yili o‘qituvchilar bilan uchrashib, qizlari shunchaki iffatli ekanligini va ularning kiyinish uslubi Hizb ut-Tahrir yoki boshqa norasmiy diniy guruhlarga aloqador emasligini tushuntirardi. Habibullayevlarning qizlari o‘rta maktabni tugatgach, Misr elchixonasi taklif etgan arab tili kurslariga yozilishda ham ruxsat etilgan chegaralarni zo‘rg‘a saqlab qolishdi. Arab tilini o‘rganish, xususiy diniy ta’lim guruhi deb hisoblanishi mumkin bo‘lgan yig‘ilishlarda qatnashish va odatdagidan ko‘ra kamtarroq kiyinish — bularning barchasi turli hukumat amaldorlari tomonidan “vahhobiylik” yoki xavfli faoliyat deb baholangan. Bunday faoliyat, ayniqsa 2000-yillar boshida hukumat diniy ifodaning “begona” shakllariga qarshi kurashni kuchaytirgani sababli, Habibullayevlar oilasini terrorchilikda gumonlanishiga olib kelishi mumkin edi. 2006-yilga kelib, Habibullayevlarning kichik farzandlari turmush qurgan, erkaklari asosan oq yoqali kasblarda ishlayotgan, ayollari esa yaxshi ta’lim olgan edi. Oila shaxsiy va ijtimoiy hayotda hamon dindorligini saqlab qolgan bo‘lsa-da, Toshkentdagi ko‘plab oilalar singari, ularning dinga bo‘lgan ishtiyoqi kundalik oddiy marosimlarga aylanib qolgandi.

Biroq men yaqindan hamkorlik qilgan Toshkentning madaniy elitasi orasida 1990-yillarda xalq madaniyatiga qiziqish dinga bo‘lgan qiziqishdan ancha yuqori edi. Diniga qiziquvchilar shunchaki yaxshi musulmon bo‘lishni emas, balki yo‘qotilgan deb hisoblagan etnik madaniyatlarining bir qismini tiklashni xohlashardi. Bu, albatta, barcha o‘zbeklar uchun to‘g‘ri emas edi, ammo madaniy yoki dunyoviy islomga bunday munosabat o‘sha paytda Toshkentda keng tarqalganga o‘xshardi.

Yuqorida tilga olingan “Biz qayerga ketyapmiz?” savoliga javob berar ekan, O‘zbekiston hukumati diniy e’tiqod sohasida ham, iqtisodiy siyosat, siyosiy institutlar va madaniy amaliyotda ham an’ana va zamonaviylikning umumiy ziddiyatiga duch keldi. Rasmiy hukumat nutqi o‘tmishning haqiqiy madaniy qadriyatlarini tiklashdan ko‘ra, zamonaviy o‘zlik va meros tushunchalarining keng tarqalgan global tendensiyasini aks ettirardi. Devid Loventhal ta’kidlaganidek, ko‘plab mamlakatlarda “g‘arbiy bo‘lmagan jamoalar tomonidan qo‘llaniladigan g‘arblashgan identifikatsiya, ehtimol, ularning oldingi “mahalliy” madaniyatlariga bo‘lgan faxrni tiklashga urinishlardan ko‘ra o‘z-o‘zini anglash uchun muhimroqdir.” O‘zbekiston hukumati o‘zining millat qurish dasturida sovet davrida bostirilgan xalq an’analarini tiklash yo‘llarini qidirdi, ammo asosan xalqaro me’yorlarga muvofiq zamonaviy, dunyoviy davlat qiyofasiga putur yetkazmaydigan an’analarni tanladi.

Teatr rejissyori Mixail menga moda festivalida ishtirok etgan bir sahna bezakchisi haqida so‘zlab berdi. U “noto‘g‘ri” merosdan foydalanishga uringan ekan. Uning ishlari sharqona mavzularga, jumladan, inqilobdan oldingi Turkistonda erkaklar va o‘g‘il bolalar o‘rtasidagi jinsiy munosabatlar shahar madaniyatining bir qismi bo‘lgan raqsga tushuvchi o‘g‘il bolalarga (bachcha) asoslangan edi. Mixail shunday dedi: “Bu, albatta, mahalliy tarixiy madaniyatning haqiqiy qismi va sovet davridan oldin u otkritkalar va shunga o‘xshash narsalarda tasvirlangani inkor etib bo‘lmaydi. Ammo hukumat bachchalarni o‘z merosining bir qismi sifatida ko‘rishni istamaydi.” Mamlakat elitasi O‘zbekistonni normal iqtisodiyot va siyosiy madaniyatga ega “oddiy” millat sifatida ko‘rishga intilardi, ayni paytda o‘zlari uchun haqiqiy tuyulgan o‘ziga xos madaniy identifikatsiyani saqlab qolishni xohlardi. Elitaning bu masalalar bo‘yicha tashvishi madaniyatning barcha sohalarida O‘zbek Milliy akademik teatri repertuaridan tortib, oylik jurnallardagi maqolalargacha, shuningdek, milliy bayram tomoshalarining mazmunida ham o‘z aksini topardi.

O‘zbekiston madaniyatida an’ana va zamonaviylikning ahamiyati haqida madaniy elita vakillaridan so‘raganimda, ko‘pincha ”bizning madaniyatimiz milliy an’analar va umuminsoniy qadriyatlarning uyg‘unlashuvidir“ degan javobni olardim. O‘zbek elitalari o‘zbeklar tarixiga xos bo‘lgan madaniy unsurlar, shuningdek, barcha millatlar uchun umumiy bo‘lgan jihatlar mavjudligini tan olishardi. Bu ikkilanish madaniyat mazmunini o‘zbek an’analari g‘oyasini “umumiy”dan ko‘ra “o‘ziga xos“ tushunchasi bilan bog‘laydigan tarzda ajratardi. Mehmondo‘stlik, katta oilaga intilish va kattalarni hurmat qilish kabi qadriyatlar o‘zbek elitalari tomonidan ayniqsa o‘zbekka xos deb qaralardi. Bu qadriyatlarni elitaning G‘arb madaniyatlarini idrok etishi bilan taqqoslash mumkin: ular ko‘pincha bu qadriyatlarning qarama-qarshi tomonida tasavvur qilinardi, ochiqko‘ngillik o‘rniga shaxsiyatchilik, oilaparvarlik o‘rniga individualizm, donolarga hurmat o‘rniga yoshlarga havas. Biroq o‘zbek elitalari umuminsoniy qadriyatlar deganda tinchlik, vatanga muhabbat, ilm-fan taraqqiyoti kabi tushunchalarni nazarda tutishardi.

O‘zbekistondagi zamonaviylik ruslashtirish va yevropalashtirish (amerikalashtirish emas) bilan, shuningdek, Kuala-Lumpur, Mumbay va Singapur kabi g‘arbiy bo‘lmagan shahar markazlarining jo‘shqin iqtisodiyoti va hashamatli turmush tarzi bilan bog‘liq edi. Toshkentning o‘rta sinf fuqarolari bu shaharlarga “savdo safari”larida tez-tez tashrif buyurishardi. Toshkentdagi yangi zamonaviy binolar Amerika Qo‘shma Shtatlari yoki Fransiya arxitekturasidan ko‘ra Iroq yoki Hindiston metropoliyalaridagi zamonaviylikka ko‘proq o‘xshardi. O‘zbekiston rahbarlari milliy mustaqillik mafkurasi uchun sovet merosiga ko‘p jihatdan tayanishsa-da, ular globallashuv avj olgan davrda mustaqillikka erishdilar. Bu esa ularga qanday namunalarga ergashish kerakligini tanlashda ko‘plab imkoniyatlar berdi.

Ushbu bobda men 1990-yillarda O‘zbekistonda rasmiy milliy o‘zlikni qayta shakllantirishga ta’sir ko‘rsatgan tarixiy va siyosiy omillarni keng ko‘lamda tahlil qildim. Shuningdek, milliy o‘zlik haqidagi bahslar milliy o‘zlik g‘oyasining keng tarqalishiga yordam bergan mavjud madaniyat tushunchalariga qanday tayangani haqida aniq misollar keltirdim. O‘zbeklarning rasmiy milliy o‘zligini qayta ishlashda merosni hududga bog‘lash masalasi o‘zbeklarni qo‘shni xalqlardan, ayniqsa tojiklardan, alohida etnik guruh sifatida ajratish bilan bog‘liq muammolarga duch keldi. Sovet o‘tmishi va, xususan, madaniyat haqidagi qarashlar milliy o‘zlikka muammosiz singdirildi. O‘sha davr siyosiy tarixining ko‘p qismi jamoatchilik doirasida taqiqlangan bo‘lsa-da, mustaqillik davrida o‘zbek milliy o‘zligi haqidagi ko‘plab qarashlar shubha ostiga olinmadi. Bu umumiy qoidalardan istisnolar sifatida islomga bo‘lgan qiziqishning qayta tiklanishi, vaqti-vaqti bilan rus va sovet qatag‘onlari haqidagi tadqiqotlar hamda o‘zbeklarni madaniy jihatdan ruslardan past ko‘rsatadigan “rus oqsoqoli” g‘oyasining keng tarqalgan inkorini keltirish mumkin. Keyingi boblarda o‘zbek milliy o‘zligining asosiy mavzulari, shuningdek, milliy madaniyatni yangilash atrofidagi bahs-munozaralardagi asosiy muammolar madaniyatning, xususan, Toshkentdagi milliy bayram konsertlarining shakli, mazmuni va yaratilishini batafsil o‘rganish orqali yoritiladi.