Tarjimaga kirish

2002-yilda Toshkentda chop etilgan “O‘zbekistonning etnik atlasi” oddiy ilmiy loyiha emas, balki mamlakatning o‘tmishi va buguniga oid qarashlarga jiddiy chaqiriq bo‘ldi. “Ochiq jamiyat” jamg‘armasi ko‘magida tayyorlangan va sotsiolog Alisher Ilhomov tahrir qilgan mazkur nashr o‘zbeklar kim va ularning o‘zligini shakllanishi qanday kechgan degan savolning naqadar bahsli, siyosiylashtirilgan va og‘riqli ekanini oshkor qildi.

Atlas katta tanqidga uchradi. An’anaviy yondashuvdagi olimlar o‘zbek xalqining qadimiyligi va avtoxtonligini ta’kidlab, sovet davridan qolgan etnogenez nazariyalariga tayandilar, bu nazariyalarda millat “tabiiy” va “obyektiv” tarixiy jarayon mahsuli sifatida tasvirlanar edi. Ilhomov esa tamoman boshqa qarashni ilgari surdi: u milliy ong shakllanishida elitalar, institutlar va davlatning hal qiluvchi rolini ko‘rsatib, G‘arb olimlari, jumladan Benedikt Andersonning “tasavvur qilingan jamoalar” g‘oyasiga tayandi. Uningcha, o‘zbek millati “azaliy” tarix mahsuli emas, balki XX asr siyosiy va madaniy loyihasidir. Bunday radikal qarash nafaqat ilmiy dogmalarga, balki siyosiy barqarorlikka ham tahdid sifatida qabul qilindi. Hokimiyat Atlasda jamiyatni “bo‘lib tashlash” urinishini ko‘rib, ko‘p o‘tmay Soros jamg‘armasi yopildi.

Shu fon’da “O‘zbek o’zligining arxeologiyasi” Atlasning bir qismi o’laroq alohida ahamiyat kasb etadi. Muallif unda milliy tarix kanonini qayta ko‘rib chiqishga, sovet merosini tanqid qilishga va muhim burilish nuqtalarini ko‘rsatishga urinadi: Shayboniylar sulolasining roli, 1920-yillardagi hududiy bo‘linish va adabiy tilning kodifikatsiyasi, shuningdek jadidlar, milliy-kommunistlar va partiya apparatining milliy ongni shakllantirishdagi o‘rni. Sizga havola qilinayotgan ushbu matn shuni ko‘rsatadiki, o‘tmish haqidagi bahs aslida kelajak haqidagi bahsdir va o‘zbek milliy o‘zligiga oid munozaralar hanuz keskin va dolzarbdir.

Tarjimon: Odilxon Orifjonov
Tahrirchi: Feckro Felix
Asl manba: Ilkhamov, Alisher. "Archeology of Uzbek identity." Anthropology & archeology of Eurasia 44.4 (2006): 10-36.

O‘zbek o‘zligining arxeologiyasi

A.Ilhomov

Birinchi qism. Zamonaviy o‘zbeklarning shakllanishi bo‘yicha dastlabki etnotarixiy farazlar

Ushbu maqolada men zamonaviy o‘zbeklar etnogenezini har tomonlama tahlil qilishni maqsad qilmaganman. Nazarimda, biologik fanlarga oid etnogenez tushunchasining o‘zi etnoslar va millatlar evolyutsiyasini tushuntirish uchun to‘liq muqobil emas. Zotan, u ijtimoiy jarayonlarni tabiiy va tarixiy jarayon sifatida ko‘rsatib, shaxslar, hokimiyat institutlari va guruhlar, ayniqsa, elitalar — bir so‘z bilan, ijtimoiy subyektlarning irodasini e’tiborga olmaydi. XIX asrda biologiya bilan o‘xshashliklar sotsiologiya va etnologiyaga maqbul bo‘lib, ularni haqiqiy fanlar sifatida tan olinishiga xizmat qilgan bo‘lardi. Biroq bugungi kunda Ernest Gellner, Entoni D. Smit, Benedikt Anderson, Entoni Giddens, Mishel Fuko va boshqa mashhur zamonaviy mualliflarning asarlari nashr etilganidan so‘ng, tarixga “tabiiy” jarayon sifatida qarashning kamchiliklari yanada yaqqolroq ko‘zga tashlanmoqda. Etnomilliy hodisalarni tushuntirishda evolyutsion yondashuvni inkor etib bo‘lmasa-da, bu yondashuv ma’lum cheklovlarga ega ekanligini tushunish va uni qo‘llashda ehtiyotkor bo‘lish zarur.

“Etnik” va “milliy” tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqni anglash yana bir muhim farazhisoblanadi. “Etnik” sovet etnologiyasining asosiy o‘rganish subyekti bo‘lgan, “millat” esa siyosiy fanlarning asosiy qiziqish sohasi bo‘lib, asosan sotsialistik lagerdan tashqarida rivojlangan. Bu, ko‘pchilik sovet tadqiqotchilari nima uchun millatlar va millatchilikning zamonaviy nazariyalari bilan yaxshi tanish bo‘lmaganligini tushuntiradi. Shu bilan birga, etnik tuzilmalar, ayniqsa milliy davlatchilikka erishgan etnik tuzilmalar taraqqiyotini sovet etnotarixiy maktabi doirasida shakllangan tor ilmiy-nazariy asosda, zamonaviy millatchilik nazariyalari tizimidan ajralgan holda o‘rganish katta xato bo‘lardi. Tadqiqotimizda biz ikkala yondashuvni uyg‘unlashtirmoqchimiz. Shu munosabat bilan, biz 1924-yilni (boshqa tarixiy davrlardan, hatto ko‘chmanchi o‘zbeklarning mintaqaga bostirib kirishi kabi muhim davrlardan farqli o‘laroq) etnomilliy tarixning burilish nuqtasi deb hisoblaymiz, chunki aynan 1924-yilda o‘zbek milliy davlati tashkil etilgan edi.

Ma’lumki, zamonaviy o‘zbek tarix maktabi turkiy xalqlarning qarluq tarmog‘i mintaqada paydo bo‘lib, o‘rnashgan davrni (X asr oxiri — XI asr boshlarini) — o‘zbek tarixining hal qiluvchi lahzasi deb hisoblaydi. Ilk sovet davrining yana bir tarixiy maktabi namoyandasi akademik A.Semyonov bo‘lib, u Movarounnahr hududining Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek qabilalari ittifoqi tomonidan zabt etilishini hal qiluvchi davr deb hisoblaydi.

Ikkala yondashuvni ham butunlay inkor etmagan holda, men zamonaviy o‘zbeklar etnos va millat sifatida shakllanishiga asos bo‘lgan uchta asosiy manbani: XVI asr boshlarida Markaziy Osiyoga ko‘chib kelgan Dashti Qipchoq ko‘chmanchi o‘zbeklari; mahalliy turkiy qabilalar va urug‘lar (chig‘atoy va o‘g‘uzlar); hamda XIX asrga kelib qabilaviy ildizlarini (agar ilgari mavjud bo‘lgan bo‘lsa) yo‘qotgan o‘troq turkiy tilli xalqlar — sartlarni ko‘rib chiqishni taklif etaman.

Ushbu qarashning yana bir muhim jihati shundaki, u zamonaviy o‘zbeklar bilan 1924-yilgi milliy bo‘linish asosida tashkil etilgan yangi kvazidavlat tuzilmalari barpo etilishidan oldin mintaqada yashagan o‘zbeklar o‘rtasidagi muhim farqni ko‘rsatadi.

Yuqoridagi uch tarkibiy qismning yaxlit o‘zbek millatiga aylanishi bir kunda yoki bir yilda sodir bo‘lmagan. Bu jarayon migratsiya, urbanizatsiya, mintaqa bo‘ylab aralash joylashuv, ko‘plab o‘zaro aloqalar va nikoh ittifoqlari natijasida turmush tarzi va tillarning o‘zaro qorishuvidan boshlangan. Eng muhimi, milliy g‘oyani shakllantirish va mintaqa aholisini o‘z bayrog‘i ostida birlashtirishga birinchi bo‘lib harakat qilgan Turkiston ziyolilarining faoliyati bu jarayonga turtki bo‘lgan. Biroq, Sovet hukumatining O‘zbekiston SSRni tashkil etish to‘g‘risidagi qarori va I. Majidovich rahbarligidagi 1924-yildagi komissiya natijalari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu sababli men 1924-yilni nafaqat zamonaviy o‘zbeklar, balki tojiklar, qozoqlar, qirg‘izlar va boshqalarning shakllanishida burilish nuqtasi deb hisoblayman. Demak, bu voqeadan oldingi etnik jarayonlarni ham, undan keyingi ziddiyatli vaziyatlarni ham tahlil qilish zarur. Ushbu muhim tarixiy lahzaning uzoq muddatli oqibatlarini kuzatish ham alohida qiziqish uyg‘otadi.

Keling, zamonaviy o‘zbeklar tarixining uchta asosiy tarkibiy qismini: Dashti Qipchoq, o‘zbek qabilalarining Shayboniylargacha bo‘lgan tarmoqlari va sartlarning o‘ziga xos xususiyatlari masalasini ko‘rib chiqaylik.

Dashti Qipchoq o‘zbeklari

O‘n to‘qqizinchi asr oxirigacha “o‘zbek” atamasi asosan Dashti Qipchoqdan ko‘chib kelgan ko‘chmanchi o‘zbek qabilalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri avlodlarini anglatgan. O‘n oltinchi asr boshlarida Movarounnahr hududiga kelib o‘rnashgan Dashti Qipchoq o‘zbeklari va keyinchalik ularga qo‘shilgan ayrim turkiy qabilalar Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida bu yerda yashagan. “O‘zbek” etnonimining kelib chiqishi bevosita Dashti Qipchoq o‘zbeklari bilan bog‘liq. Bu, ehtimol, Chingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘ji urug‘ining to‘qqizinchi hukmdori O‘zbekxon (1312-1340) nomidan kelib chiqqandir. O‘zbeklar ilk bor Hamidulloh Qazviniy (taxminan 1280-yilda tug‘ilgan) asarida tilga olingan. U o‘zining “Tanlangan tarix” (Tarixi G‘uzida) asarida 1335-yilda O‘zbekxonning Eronga bostirib kirishini tasvirlab, Oltin O‘rda qo‘shinlarini “o‘zbeklar”, o‘zbek (Oltin O‘rda) boshqaruvini esa “o‘zbek davlati” (mamlakat-i-o‘zbeki) deb atagan. Temurning tarixchisi Nizomiddin Shomiy 1377-yilda Temurning ikki amiri qochishi haqida yozar ekan, ularning “o‘zbeklar hududini tark etib, O‘rusxonga yashiringanliklarini” va uni O‘zbekxon deb ataganini qayd etadi. Boshqa bir temuriy tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy Oltin O‘rda xoni Temur Qutlug‘ning 1397-yildagi elchilarini tilga olar ekan, ularni o‘zbek deb ataydi. Bu manbalar “o‘zbek” atamasining O‘zbekxon davrida qo‘llanila boshlaganini va uning nomi bilan bog‘liqligini tasdiqlaydi. Keyinchalik bu atama O‘rusxon va Idiku davridagi Oltin O‘rda fuqarolariga nisbatan ham ishlatila boshlandi. Bundan tashqari, u nafaqat turkiy, balki turk-mo‘g‘ul qabilalariga nisbatan ham qo‘llanilgan bo‘lib, ular bu paytda Jo‘ji ulusi hududida o‘zbek ulusini tashkil etganlar.

Keyinchalik bu atama asosan Oq O‘rda aholisiga nisbatan qo‘llanila boshlandi. XIV asrda Amir Temurning To‘xtamish qo‘shinlarini tor-mor etishi Oltin O‘rdaning bir qator kichik davlat tuzilmalariga: Qozon va Astraxan xonliklari, Temuriylar mulki tarkibiga kirgan Xorazm, Oq O‘rdaning bir qismi hisoblangan No‘g‘ay va O‘zbek uluslariga parchalanib ketishiga sabab bo‘ldi. O‘zbek ulusi Ural va Sirdaryoning quyi oqimi oralig‘idagi dasht hududlarini o‘z ichiga olgan edi. U davlat sifatida faqat XV asr o‘rtalarida, O‘zbekxon vafotidan yuz yil o‘tgachgina shakllandi. “O‘zbek” etnonimi O‘zbekxondan emas, balki Jo‘jining kenja o‘g‘li, mo‘g‘ul shahzodasi Shaybondan kelib chiqqan yangi turk-mo‘g‘ul sulolasi yo‘lboshchilarining nomlari bilan bog‘liq bo‘lib qoldi.

Shaybonning akasi Botu Oltin O‘rda hukmdori etib saylanishi bilanoq, ukasiga Irgiz daryosi va Ural oralig‘idagi dasht hududini in’om etdi. Keyinchalik, O‘zbekxon hukmronligi davrida Sirdaryoning quyi oqimi va Orol dengizi ustidagi dasht mintaqasi, ya’ni Dashti Qipchoq, Oq O‘rda bilan bog‘liq bo‘lib, rasman Oltin (Ko‘k) O‘rdaning vassal davlati hisoblanardi. Oq O‘rda aholisining o‘zbeklar deb atalishi qisman shunday tushuntiriladi: O‘zbekxon tomonidan Sig‘noqda Oq O‘rda hukmdori etib tayinlangan Erzinxon o‘z fuqarolari orasida islomni targ‘ib qilib, da’vatlarga homiylik siyosatini amalga oshira boshlagan. Islom dini ko‘rsatmalariga amal qilish an’anasi Shaybonning bevosita avlodlari — Abulxayrxon va Shayboniy hukmronligi davrida saqlanib qoldi va yanada mustahkamlandi. Ushbu xonlar hukmronligi davrida “o‘zbek” atamasi Oq O‘rdaning barcha turk-mo‘g‘ul qabilalarini anglatuvchi umumiy nomga aylandi.

Dashti Qipchoq o‘zbeklarining etnogenezi, ayniqsa uning dastlabki bosqichlari, O‘zbekxon, Abulxayrxon va Shaybon kabi xarizmatik rahbarlarga bog‘liq edi. Bu rahbarlar boshqaruvda ikki yoqlama yondashuv — islomga sadoqat va Chingizxondan qolgan umumiy dasht qoidalari (yasoq)ni uyg‘unlashtirishgan va o‘zbeklarning kuchli markazlashgan davlat sifatida birlashishida hal qiluvchi rol o‘ynashgan. Abulxayr va uning nabirasi Shaybonning hokimiyati nafaqat ularning Chingiz urug‘iga mansubligi, balki o‘zbek qabilalari tomonidan saylangan rahbarlar bo‘lganligi tufayli ham mustahkam edi. Abulxayrxon taxminan 1429-30-yillarda yigirma to‘rtta qabila: qiyot, mang‘it, boyli, qo‘ng‘irot, tangut, jijon, do‘rmon, qushchi, o‘tarchi, nayman, o‘g‘rish-nayman, tubay, toymas, yot, xitoy, barak, uyg‘ur, qarluq, kenagas, uyshun, qurlaut, jimchi, tuman va ming boshliqlari tomonidan xon etib ko‘tarilgan. U taxminan 1468-69-yillarda ellik yetti yoshida vafot etgach, Dashti Qipchoq Jo‘ji urug‘ining Shaybon urug‘i va o‘zbeklarga raqobat qiluvchi boshqa vakillari qo‘liga o‘tdi. O‘zbeklar o‘z etnik hududlarini faqat Shayboniyxon davrida qaytarib oldilar. Uning atrofida o‘zbek qabilalari va urug‘lari yana birlashdi. Dastlab bu faqat Shayboniyga eng sodiq bo‘lgan oltita o‘zbek qabilasi: qushchi, nayman, uyg‘ur, qurlaut, jichki va do‘rmondan iborat edi. Mang‘itlar ham ularga qo‘shildi, ammo ular qolgan o‘zbeklar bilan chiqisha olmadilar.

Shayboniyning O‘rta Osiyoni zabt etishdagi keyingi harbiy yutuqlari davrida boshqa o‘zbek qabilalaridan bo‘lgan amirlar (qiyot, qo‘ng‘irot, tuman, tangut, xitoy, chimboy, shunqorli, shodbakiy va jijon) unga qo‘shildi va Shayboniyxonning Movarounnahrning yangi hukmdori sifatidagi g‘alabasiga hissa qo‘shdi. XVI asr boshlarida uning rahbarligidagi o‘zbek qabilalari nihoyat Movarounnahrni zabt etdi. O‘shandan beri o‘zbek xonlari O‘rta Osiyoda bir yuz ellik yillik davomida (XVII asr boshlaridan XVIII asr o‘rtalarigacha) hukmronlik qilib, asta-sekin ko‘chmanchilikdan o‘troq turmush tarziga o‘tdi.

XIX asrning o‘rtalarida mintaqaga tashrif buyurgan sharqshunos olim H. Vamberi, bu davrga kelib Qo‘qonva Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligida o‘zbek qabilalari ustunlik qilganini va o‘zbeklar o‘ttiz ikki qabilaga: qo‘ng‘irot, qipchoq, xitoy, mang‘it, no‘ks, nayman, qulon, kist, oz, tos, sayot, jetag‘ay, uyg‘ur, oybet, do‘rmon, oshun, qanjig‘ali, no‘g‘ay, bolg‘ali, miten, jaloyir, kenages, qonli, jichkili, bag‘urli, olchin, achmayli, qoraqursak, birquloq, tirqish, kattakeser va mingga birlashganini yozadi. XX asr boshi va XIX asr oxirida turli manbalarda 90, 92, 97, va 102 o‘zbek qabilasi mavjud ekanligi qayd etilgan.

Raqamlardagi tafovutlar ehtimol ikki omil bilan bog‘liqdir. Birinchidan, yangi urug‘ va bo‘linmalarning paydo bo‘lishi hamda ularning bir qismining yangi urug‘ va qabila ittifoqlariga kirishi natijasida o‘zbek urug‘ va qabilalarining tuzilishi murakkablashgan edi. Masalan, qirq qabilasi bilan ittifoqqa kirishib, yuz urug‘ining bir qismi nisbatan mustaqil bo‘lgan yuz-qirq urug‘ini tashkil etgan. Ikkinchidan, Shayboniylar boshchiligida bu hududga kelgan Dashti Qipchoq o‘zbeklari faqat asosni tashkil etib, Movarounnahrda Shayboniylar sulolasi o‘rnatilishi paytida allaqachon mavjud bo‘lgan boshqa turkiy va turk-mo‘g‘ul qabilalari ular atrofida birlashgan. Shayboniylardan oldin yoki keyin mintaqaga kirib kelgan mo‘g‘ul, o‘g‘uz va boshqa dasht urug‘ va qabilalarining bir qismi o‘zbek qabilalari safiga qo‘shilgan. Yangi qo‘shilgan qabilalarning bir qismi, masalan, mo‘g‘ullarning chig‘atoy, jaloyir, barlos qabilalari asta-sekin turkiy lahjalarni o‘zlashtirib, islom dinini qabul qilib turkiylashgan. O‘g‘uz, uyg‘ur, qarluq kabi qadimgi turkiy qabilalar va qipchoqlarning o‘zi yuqoridagi qabilalarning, jumladan, Dashti Qipchoq o‘zbeklarining turkiylashuviga hissa qo‘shgan, chunki ular keyinchalik mintaqada keng tarqalgan va boshqa qabilalar tomonidan o‘zlashtirilgan shevalarda so‘zlashgan.

O‘zbek qabilalari identifikatsiyasining beqarorligi turli xil turkiy va turk-mo‘g‘ul qabilalari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir jarayonlarining murakkabligini ko‘rsatadi. Buning qisman sababi yuqorida aytib o‘tilgan omillar: qabilalarning birlashishi va bo‘linishi, chig‘atoy, o‘g‘uz va dasht qabilalari kabi yangi qabilalarning qo‘shilishi, shuningdek, ayrim urug‘larning ko‘chish va boshqa xalqlarga singib ketishi natijasida yo‘qolib ketishi bilan bog‘liq. Masalan, Abulxayr qabila ittifoqiga kirgan boyli, imchi, toymas va tubay qabilalarining taqdiri noma’lum. Yoki 1924-yilgi aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Vamberi 1865-yilda qayd etgan ayrim qabilalar — uyshun, oybet, achmayli, bag‘irli, kist, birquloq, qoraqursak, kattakesar va qulan tilga olinmagan. Bunday farqlar ro‘yxatini yana davom ettirish mumkin. Ehtimol, bu nomlarning talaffuzidagi farqlar ham bunga sabab bo‘lgandir. Masalan, kauchin urug‘i qutchi nomi bilan qarindosh bo‘lishi mumkin, ammo bu faqat qo‘shimcha maxsus tadqiqot talab qiladigan taxmin, xolos.

Chig‘atoy va Shayboniylargacha bo‘lgan boshqa turkiy qabilalar

Movarounnahrda o‘zbek qabilalari ittifoqi shakllanib ulgurgan paytga kelib, Chig‘atoy ulusida Temuriylar sulolasi o‘z hukmronligini o‘rnatgan edi. Temuriylar Oltin O‘rdadagi o‘zbek qabilalari bilan vaqtinchalik ittifoqlar tuzar va ba’zan ular bilan kelishmovchiliklarga ham duch kelar edi. Qator sabablar tufayli Chig‘atoy ulusi Oltin O‘rdaga nisbatan ancha rivojlangan dehqonchilik va shahar madaniyatiga ega edi. Bu davrda Movarounnahr aholisi asosan ikki qismdan iborat bo‘lib, fors va turkiy tilli xalqlar, shuningdek, ayrim mo‘g‘ul unsurlari ham mavjud edi. Bu tarkibiy qismlar o‘zaro ta’sirda bo‘lib, madaniy jihatdan bir-biriga singib borgan, biroq ayrim turkiy va turk-mo‘g‘ul qabilalari o‘n to‘qqizinchi asr oxirigacha o‘z urug‘chilik va etnik xususiyatlarini, qisman ko‘chmanchilik turmush tarzini saqlab qolishgan. Bunday qabilalar orasida qarluqlar, jaloyirlar, barloslar, kauchinlar, orlatlar, turkiylar, musobozorilar, kaltatoylar va mo‘g‘ullar bor edi. X–XI asrlardayoq qarluqlar Chig‘iliy, Yag‘mo va Arg‘u kabi qarindosh qabilalar bilan birgalikda Movarounnahrga kirib kelib, Qoraxoniylar davrida mustahkam o‘rnashib olgan. XI asrda Saljuqiylar Qoraxoniylarni mag‘lub etgach, mintaqada o‘g‘uz qabilalari paydo bo‘ldi va ular ham vaqt o‘tishi bilan mahalliy aholi bilan qorishib ketdi.

XIII asrda Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar mintaqani zabt etdi va imperiyaning bu qismini boshqarishni o‘g‘li Chig‘atoyga topshirdi. Uning qarorgohi Ili daryosi vodiysida, O‘rta Osiyodan ancha uzoqda joylashgandi. Movarounnahrning madaniy hududini mahalliy zodagonlar — avvaliga xorazmlik Mahmud Yalavoch, keyin uning o‘g‘li Mas’udbek, so‘ngra Chig‘atoylar nomidan hukmronlik qilgan keyingi hukmdorlar boshqarardi.

Mo‘g‘ullarning jaloyir, barlos, kauchin, orlot va boshqa urug‘larining kirib kelishi shu davrdan boshlandi. O‘troq mahalliy aholi bilan yaqin munosabatda bo‘lganidan so‘ng, ular assimilyatsiyaga uchrab, turkiylashdi. XIV asrda Barlos qabilasi vakili Temur Chig‘atoy ulusi xalqini mag‘lub etib, Dashti Qipchoq o‘zbeklari kirib kelishiga qadar hukm surgan o‘z sulolasini barpo etdi. Oltin O‘rda (keyinchalik faqat Oq O‘rda) aholisi O‘zbekxon davrida o‘zbeklar deb atalganidek, Chig‘atoy ulusining yuksalishi va inqirozi davrida O‘rta Osiyo aholisi ham etnik yoki qabilaviy mansubligidan qat’i nazar, Chig‘atoylar deb atala boshlandi. Bu atama Chig‘atoy ulusi boshqaruvidagi barcha xalqlarning umumiy etnonimi sifatida qo‘llanilib, ularni boshqa mo‘g‘ul uluslari, jumladan, o‘zbek ulusi hukmronligidagi xalqlardan farqlashga xizmat qildi. Shunday qilib, “Chig‘atoy” so‘zi dastlab “o‘zbek” atamasiga qarama-qarshi ma’noda ishlatilgan. Keyinchalik ularning ma’nolari aralashib, yigirmanchi asrning ikkinchi yarmiga kelib bir-birining o‘rnini egalladi.

Temuriylar sulolasi davrida Chig‘atoy madaniyati to‘liq shakllandi. Bu, avvalo, Barlos qabilasidan chiqqan shoir Alisher Navoiy tomonidan me’yorlashtirilgan Chig‘atoy adabiy tilini o‘z ichiga olardi. Bu asosan shahar madaniyati bo‘lib, ilgari ko‘chmanchi bo‘lgan turkiy qabilalar va turkiylashgan fors tilida so‘zlashuvchi, ko‘pchiligi “sartlar” degan etnonimni olga xalqlardan kelib chiqqan edi. Chig‘atoy adabiyotining ijodkorlari Bobur va Navoiy o‘z asarlarida mintaqada yashovchi boshqa xalqlar qatori sartlarning ham borligini qayd etganlar. Biroq ular o‘zlarini sart deb hisoblamaganlar. Shunga qaramay, keyingi davrlarda sartlar keyinchalik turkiy deb nom olgan Chig‘atoy madaniyati va chig‘atoy tilining tashuvchisiga aylandilar.

Shunday qilib, chig‘atoy davri aholisi o‘zlarini chig‘atoy deb atagan etnik guruhlar sifatida emas (XX asr boshiga kelib, bunday qabilalar juda oz qolgan edi), balki Movarounnahrda ustunlik qilgan boy madaniyat — yuksak darajada rivojlangan til va adabiyot shaklida saqlanib qoldi. Yuqorida ta’kidlanganidek, “Chig‘atoy” Movarounnahrdagi barcha xalqlarning umumiy nomi edi. Biroq, temuriylar haydab yuborilgandan so‘ng, bu atamaning qo‘llanilish doirasi toraydi: ayrim chig‘atoy xalqlari va qabilalari Zarafshon daryosi havzasi atrofidagi Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo hududlariga xos bo‘lgan o‘zbek qabilalari jamoasiga yoki Sirdaryo havzasi atrofidagi hududlarga xos bo‘lgan sartlarga qo‘shilib ketdi. Bu ajablanarli holat emas, chunki Samarqand, Shahrisabz va Qarshi viloyatlarida ko‘plab chig‘atoy turk-mo‘g‘ul qabilalari mavjud edi. XIX asr oxiriga kelib, bu qabilalarning avlodlari yarim ko‘chmanchi turmush tarzini va chorvachilikni asosiy xo‘jalik faoliyati sifatida saqlab qoldilar. Shuningdek, ular ikki tomonlama urug‘ va qabila mansubligini ham saqlab qoldilar — ular ham o‘z urug‘iga, ham o‘zbek qabilalari jamoasiga tegishli edilar.

Yigirmata yirik o‘zbek urug‘lari orasida A.D. Grebenkin Zarafshon viloyatida istiqomat qiluvchi jaloyir va turk “chig‘atoy” urug‘larini alohida ta’kidlagan. 1924-yilda I. Majidovich rahbarligidagi milliy va hududiy taqsimlash komissiyasi Buxoro xonligi hududida quyidagi sobiq mo‘g‘ul va turk-mo‘g‘ul chig‘atoy qabilalarini qayd etgan: Barlos (8 720 kishi), jaloyir (4 550), kaltatoy (1 605), qutchi yoki qavchin (6 110), qarluq (9 410), muso-bozori (4 750), turk (6 845), chig‘atoy (5 810), burgut (3 530), mo‘g‘ul (2 355), jata yoki jete (145) hamda cheraz yoki jeraz (400).

Yuqorida qayd etilgan qabilaviy guruhlardan barlos, kaltatoy, muso-bozori va turklar o‘zlarini “Turk” qabila ittifoqining bir qismi deb hisoblashgan. Shunga o‘xshash qabila ittifoqi Farg‘ona vodiysida, hech bo‘lmaganda, milliy va hududiy taqsimlash davriga kelib shakllangan. 1917-yilda bu hududda 7163 nafar turk vakili, 1926-yilga kelib esa 24279 nafar turk vakili ro‘yxatga olingan. 1921-yilda Samarqand viloyatida dala tadqiqotlarini olib borgan M.S. Andreevning ma’lumotlariga ko‘ra, bu urug‘ning barcha a’zolari ham o‘zlarini o‘zbek deb hisoblamagan. Hatto keyingi sovet davrida ham bu urug‘ vakillari o‘ziga xos urug‘chilik qiyofasini saqlab qolishgan. 1924-yilda esa ular alohida millat sifatida e’tirof etilgan.

Sartlar

Sartlar (Dashti Qipchoq o‘zbeklari bilan birgalikda) zamonaviy o‘zbek millatining eng yirik tarkibiy qismini tashkil etgan. Biroq, O‘rta Osiyo tadqiqotchilari ularning kimligini va etnogenezini aniqlash borasida hamon turli fikrlarga ega bo‘lib, sartlarni bu masaladagi nuqtayi nazariga ko‘ra uch guruhga ajratadilar.

Birinchi guruhga H. Vamberi, V. Radlov, V. Bartold, Yu. Bregel, N. Ostroumov kabi olimlar kirib, ular sartlarning mavjudligini va o‘ziga xos etnik xususiyatlarini tan oladilar. Bu olimlar Mahmud Qoshg‘ariyning “Qutadg‘u bilig” asari va Bobur, Alisher Navoiy, Abulg‘oziy kabi boshqa qadimiy manbalardan, shuningdek, mahalliy aholi orasida “sart” so‘zining o‘zini-o‘zi identifikatsiya qilish uchun ishlatilgani haqidagi (garchand kam bo‘lsa-da) dala ma’lumotlaridan foydalanadilar. V. Bartold “Islom ensiklopediyasi” da “sart” atamasining qo‘llanilishi bo‘yicha eng asosli va ishonchli dalillarni keltirgan. Uning nuqtayi nazarini qisqacha quyidagicha ifodalash mumkin: “sart” atamasi uzoq tarixga ega. Dastlab u etnik guruhni emas, balki ma’lum bir ijtimoiy toifani (savdogarlarni) anglatgan. Vaqt o‘tishi bilan atamaning ma’nosi sezilarli darajada o‘zgarib, mintaqa xalqlarining murakkab tarixiy va madaniy rivojlanish jarayonlarini aks ettirgan. U etnik ma’no kasb etib, “o‘zbek”, “turkman”, “tojik” kabi boshqa etnik va proto-etnik kategoriyalar bilan birga ishlatila boshlagan. Bartold hatto alohida “sart” tilini ham ajratgan.

Sartlar masalasi bilan shug‘ullangan olimlarning ikkinchi guruhini rus sharqshunoslari tashkil etgan. Ular “sart” atamasining foydaliligini inkor etmagan holda, XX asr boshlarida uning etnik jihatdan noaniqligini ta’kidlab, sartlarni o‘zbeklar bilan tenglashtirishga moyil bo‘lganlar. V. Nalivkin “sart” atamasi paydo bo‘lishining asosiy sababi sifatida ko‘chmanchi va o‘troq o‘zbeklar o‘rtasidagi ijtimoiy-madaniy ziddiyatlarni ko‘rsatib o‘tgan. Uning fikricha, bu so‘z dastlab o‘troq o‘zbeklarga nisbatan qo‘llanilgan, keyinchalik esa “barcha o‘troq aholiga, ya’ni o‘troq o‘zbeklar va o‘troq tojiklarga birdek ishlatila boshlangan”. U “Hatto hozir ham suhbat davomida kimningdir sartga aylanib qolganini eshitish mumkin” deb yozadi. Shu bilan birga, Nalivkin “o‘zbek” atamasini keng ma’noda talqin qilib, qozoq va qirg‘izlarni ham o‘zbeklar qatoriga kiritgan, ya’ni “o‘zbek” so‘zini “turk” bilan tenglashtirib tushungan. U shunday yozadi: “Irqiy va qabilaviy jihatdan Farg‘onaning sartlar deb ataluvchi o‘troq aholisi o‘zbeklar (yoki turklar) va tojiklardan iborat. Turkiy tilda so‘zlashuvchi sart-o‘zbeklar turli tarixiy davrlarda bu yerga kelib o‘rnashgan va mahalliy tub aholi bo‘lgan tojiklarning dehqonchilik madaniyatini o‘zlashtirgan o‘zbek urug‘larining sobiq ko‘chmanchilaridir. Bu urug‘lar qatoriga qirg‘iz, big‘ish, qipchoq, qoraqalpoq, qurama, ming, juz, qirq va boshqalar kiradi”.

I. Majidovich XX asr boshlariga kelib, o‘zbeklarning o‘troq hayot tarziga o‘tishi natijasida ular bilan sartlar o‘rtasidagi farqlar shu qadar xiralashganki, ularni bir xalq sifatida qayd etish maqsadga muvofiq deb hisoblardi. Uning 1920-yillardagi ma’lumotlariga ko‘ra, u sartlar va o‘zbeklarni alohida jamoalar sifatida tan olgan, biroq sartlar o‘zbeklar bilan deyarli qo‘shilib ketganligini ta’kidlagan. Biroq, tumanlarning milliy va hududiy bo‘linishi bo‘yicha komissiya hujjatlarida sartlar toifasi yo‘q bo‘lib ketgan. Nimadir (ehtimol, bolsheviklar partiyasining buyrug‘i yoki aholini ro‘yxatga olish jarayonini soddalashtirishga urinish) Majidovichni statistik ma’lumotlarni o‘zgartirishga undagan, u o‘zbek va sart qabilalarining yaqinlashuvi tendensiyasini ularning to‘liq qo‘shilishi bilan tenglashtirib ko‘rsatgan. 1922-yil 1-oktyabrdagi Xalq Komissarlari Soveti va Turkrespublika Iqtisodiy Kengashi faoliyati to‘g‘risidagi hisobot uning bu masalaga noxolis yondashuvini ko‘rsatadi. Hisobotda aytilishicha, Turkistonning janubi-sharqiy qismi aholisining milliy tarkibi to‘g‘risidagi 1920-yilgi aholi ro‘yxati ma’lumotlari tahlil qilingach, “sartlarni o‘zbeklardan ajratish va ularni alohida hisoblash amalda mavjud bo‘lmagan bo‘linishni yaratish bo‘ladi”, “hayot bu ikki
“millat” o‘rtasidagi ilgarigi chegarani yo‘q qilmoqda, to‘liq qo‘shilish yaqin kelajak masalasi”, va nihoyat, “sart” nomi “o‘zbek” atamasi bilan aralashib, butunlay yo‘qolib ketishi” ma’lum bo‘lgan. Majidovich shunday xulosaga keladiki, “Bu masala allaqachon “taqdir hukmiga ko‘ra” hal bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilgan ikki yil ichida tarix tomonidan yechildi. Ammo 1923-yilgi aholini ro‘yxatga olish paytidayoq Turkiston shaharlarida “sart” atamasi juda kam uchrar va mahalliy aholi faqat rus ro‘yxatga oluvchilar ta’sirida bo‘lgandagina uni ishlatganga o‘xshardi”. O‘zbeklar va sartlarni bir etnonim ostida birlashtirishga bo‘lgan bu intilishning sabablariga yana qaytamiz.

Nihoyat, sartlar haqidagi muhokamada ishtirok etgan olimlarning uchinchi guruhi asosan jadidlar va ularga yaqin bo‘lgan mahalliy ziyolilar, jumladan Mahmudxo‘ja Behbudiy va Sh. Lapindan iborat edi. Ular “sart” atamasining O‘rta Osiyo aholisini ifodalash uchun qo‘llanilishini qat’iyan rad etdilar. Birinchi e’tiroz Samarqanddagi harbiy gubernatorning tarjimoni bo‘lib ishlagan qozoq Lapin tomonidan bildirildi. 1894-yilda Lapin va Bartold o‘rtasida munozara boshlandi. Natijada “sart” atamasini qo‘llashning to‘g‘riligi bo‘yicha ularning qarama-qarshi pozitsiyalarini himoya qiluvchi bir qator maqolalar paydo bo‘ldi. Lapinning nuqtayi nazari “Orenburgskiy Listok” gazetasining 6-sonida e’lon qilindi va ommaviy ma’ruzada bayon etildi (keyinchalik bu ma’ruza “Turkestanskie vedomosti” gazetasining 36, 38, 39-sonlarida chop etildi). Lapinning pozitsiyasi quyidagicha edi:

1) “Sart” so‘zi kelib chiqishidan qat’i nazar, O‘rta Osiyoning barcha mahalliy o‘troq aholisiga beriladigan nomdir; 2) “sart tili” bo‘lmaganidek, “sartlar” deb ataladigan alohida millat ham mavjud emas; 3) rus sharqshunoslari “sartlar” deb atagan o‘troq tub aholi aslida o‘zbeklar va tojiklarning aralashuvidan shakllangan xalq bo‘lib, bu aralash xalq ilgari alohida nomga ega bo‘lmagan; 4) bunday holatlarda “sart” so‘zi o‘rniga “chala-o‘zbek” (yarim o‘zbek) yoki “chala-tojik” (yarim tojik) iboralarini ishlatish ma’qulroq; 5) bu aralash xalq so‘zlashadigan til turkiy tilning bir turi bo‘lib, unda fors tilidan ko‘p so‘zlar o‘zlashtirilgan, shu bois uni yangi o‘zbek tili deb atash to‘g‘riroq bo‘ladi; 6) “Sart” nomi ko‘chmanchilar (qozoqlar va qirg‘izlar) tomonidan o‘ylab topilgan bo‘lishi mumkin va ehtimol “sari it” (sariq it) degan haqoratli iboradan kelib chiqqan.

Bu pozitsiya Bartold tomonidan “Ona tillarni o‘qitish haqida” (Okraina, 19-son) va “Janob Lapinga javob o‘rnida” (Turkestanskiye vedomosti, 48-son) maqolalarida tanqid qilingan. U garchi “sart” nomining ma’nosi tarixan o‘zgarib turgan bo‘lsa-da, sartlar alohida xalq, etnik guruh ekanligini va ularni o‘zbeklar yoki tojiklar bilan adashtirmaslik kerakligini ta’kidlagan, XI asrda turklar barcha savdogarlarni “sartlar” deb atashgan; XII asrda mo‘g‘ullar barcha eronliklarni “sartlar” deb nomlashgan; XIII asrda barcha o‘troq dehqonlar, shuningdek, qarluqlar va xorazmliklar “sartlar”, XV asr boshlarida esa “tojiklar” deb atalgan. XV asr oxirida turklar barcha forslarni “sartlar” deb atashgan. O‘zbeklar Movarounnahrning barcha zabt etilgan xalqlarini kelib chiqishidan qat’i nazar “sartlar” deb atashgan. XVII asrda Xorazm o‘zbeklari va turkmanlari “sart” so‘zini turkiy, asosan shahar aholisiga nisbatan ishlatishgan. Turkiy ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar esa bu atamani urug‘ va qabilaviy mansubligini yo‘qotgan turkiy o‘troq aholiga nisbatan qo‘llashgan.

Turkistonning jadidlari, ayniqsa Mahmudxo‘ja Behbudiy, Lapinning nuqtayi nazariga yaqin edilar. Behbudiy 1915-yilda o‘zining “Oyina” jurnalida “Sart so‘zi noma’lum” va “Sart so‘zi aniqlanmadi” nomli ikkita maqola chop etdi. Lapin singari, Behbudiy ham “sart” atamasining haqoratli tarzda qo‘llanishiga qat’iyan qarshi chiqdi va uni shimoliy xalqlar — qozoqlar, tatarlar va ruslarning to‘qimasi deb hisobladi. Behbudiyning asosiy dalili shundan iborat ediki, Turkiston aynan turklar (o‘zbeklar, qozoqlar va boshqalar), tojiklar va arablardan tashkil topgan. O‘zbeklar tarkibiga to‘qson ikki urug‘ kirgan, ammo ularning birortasi ham sart deb atalmagan. U Muhammad Solihning “Shayboniynoma”sida, shuningdek, Bobur, Navoiy va Abulg‘oziy Bahodirxon asarlarida sartlarga mintaqadagi boshqa xalqlar qatorida alohida xalq sifatida munosabatda bo‘linganini tan oldi.

Behbudiy “sart” atamasi o‘rniga “turkistonlik” yoki “Turkiston musulmonlari” iborasini ishlatishni taklif qilgan, bu esa uning “sart” so‘ziga bo‘lgan haqiqiy e’tirozlarini ochib beradi. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Turkiston ziyolilarida milliy ong shakllangan bo‘lib, unga asosan Usmonli Turkiyaning Yosh turklar harakatidan ilhomlangan panturkizm va panislomizm g‘oyalari ta’sir ko‘rsatgan. Markaziy Osiyodagi mafkurachilar va tarafdorlar tomonidan ilgari surilgan turkchilik g‘oyasi Turkiston xalqlari o‘rtasida birlikka erishish, shuningdek, XI–XVI asrlarda mavjud bo‘lgan deb tasavvur qilingan turkiy xalqlarning “oltin davri”ga murojaat qilish orqali milliy ongni uyg‘otish usuli edi. Jadidlar turkchilikni jamiyatni qayta tasavvur qilish imkoniyati sifatida qabul qilganlari bois, ular turkiy o‘ziga xoslikning har qanday ko‘rinishlarini olqishlab, etnotarixiy ma’noda betaraf bo‘lgan “sart” so‘zini rad etdilar.

Shunday qilib, jadidlarning “sart” so‘zini rad etishi aniq mafkuraviy xarakterga ega bo‘lib, ularning madaniy va tarixiy ramzlar yordamida yangi milliy o‘ziga xoslikni shakllantirish orqali Turkiston aholisini milliy muxtoriyat g‘oyasi atrofida birlashtirish istagi namoyon bo‘ldi.

Jadidlar va rus sharqshunoslari o‘rtasidagi bu munozaradan keyin ham sartlarning mavjudligi haqidagi bahslar to‘xtamadi. Germaniyada muhojirlikda yashagan Boymirza Hayit Ikkinchi jahon urushidan keyin ham jadidlar qarashlarini qo‘llab-quvvatlashda davom etdi. U “sartlar” millati va maxsus “sart tili”ning mavjudligini inkor etib, “sart” so‘zining etnonim sifatida qo‘llanilishiga qarshi chiqdi. Uning fikricha, ruslar bu so‘zni “Turkistonning milliy ongini asta-sekin yo‘q qilish” maqsadida joriy etgan. Bartoldning shogirdlaridan biri Y. Bregel turkistonizm tarafdori bilan bahsga kirishgan. “Sart” atamasining qonuniyligini isbotlash uchun u Abulg‘ozixonning “Turklar shajarasi” [Shajara-i Turk] nomli tarixiy asaridan iqtibos keltirgan. Unda XVII asr oxiridagi Xorazm tasviri berilgan bo‘lib, sartlar o‘zbeklar va turkmanlar qatorida alohida etnik guruh sifatida ko‘rsatilgan.

Sartlarning mavjudligi va kimligi haqidagi bu uch nuqtayi nazar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham ega edi. Bir tomondan, ular dunyo va jamiyat haqidagi keng qamrovli tasavvurlar prizmasidan o‘tgan voqelikni: ilmiy purizmdan (mavjud bo‘lgan narsalar) to siyosiy va mafkuraviy hisob-kitoblargacha (mavjud bo‘lishi kerak bo‘lgan narsalar) aks ettirardi. Boshqa tomondan, teskari jarayon ham kuzatildi: bu qarashlar o‘zbeklar, sartlar va mintaqadagi boshqa xalqlarning milliy o‘ziga xosligini faol ravishda o‘rganish an’anasini shakllantirdi.

Shunday qilib, rus sharqshunoslari, jadidlar va sovet siyosiy arboblarining o‘zbeklar, sartlar va mintaqadagi boshqa millatlarning o‘ziga xosligi va etnogenezi haqidagi raqobatdosh qarashlari SSSR tarkibidagi yangi milliy respublikalarni shakllantirish jarayonida qaror qabul qilish uchun asosiy ma’lumot manbaiga aylandi hamda qaysi millatlar titular maqomiga ega bo‘lishini aniqlashda muhim rol o‘ynadi.

Mintaqadagi milliy siyosat mazkur qarashlar hamda Turkistonda sovet hokimiyatini mustahkamlash manfaatlariga muvofiq ishlab chiqilib, amalga oshirildi. Natijada, etnosentrik tamoyil asosida milliy va davlat tuzilmalarini yaratish siyosati qabul qilindi: har bir respublikada bitta millat asosiy bo‘lib, uning atrofida milliy ozchiliklar to‘planadi, shuningdek, rus aholisi uchun sezilarli kvota ajratiladi. G‘alati bo‘lsa-da, amalda demarkatsiya qo‘shilishni — ya’ni titul millatning son jihatdan ustunligini ta’minlash maqsadida turli millatlar va qabilalarni bitta umumiy nom ostida birlashtirishni nazarda tutar edi. Ushbu siyosatni oqlash uchun yangi milliy va davlat tuzilmalarining me’morlari o‘zbeklar va sartlarning yaqinlashuvi tabiiy-tarixiy jarayonlariga havola qildilar. Bu jarayon Dashti Qipchoq o‘zbeklarining o‘troq hayot tarzini to‘liq o‘zlashtirishi va ikki xalq o‘rtasidagi chegaraning yo‘qolishi asosida yuz bergan edi.

O‘zbeklar va sartlarni birlashtirish jarayoni qachondir sodir bo‘lgan bo‘lsa ham, 1924-yilga keliboq birorta ham sart qolmagani dargumon. Amerikalik antropolog Jon Shoberleyn-Engel bu haqda hayratini bildirgan: “Taxminan 1,7 million sart bir kunda g‘oyib bo‘lishi mumkin emas edi.” Avvalo, nafaqat sartlar ommaviy ravishda o‘zbek deb atalishi, balki savodsizligi tufayli jadidlarning g‘oyalaridan bexabar bo‘lgan o‘zbeklarning bir qismi ham sart bo‘lishni istagan bo‘lishi mumkin, deb taxmin qilish mumkin. Biroq, milliy chegaralanish jarayonida sartlarning o‘zbeklarga aylanish holatlari kuzatilgan, ammo teskari o‘tishning birorta ham holati qayd etilmagan.

Statistik ma’lumotlar etnik jarayonlarning Majidovich taklif qilgan yo‘nalishga mos kelmasligini ko‘rsatadi. Inqilobdan oldingi Turkistonning uchta mintaqasi bo‘yicha sovet davrida o‘zbeklar va sartlar sonining o‘zgarish dinamikasini kuzatib chiqamiz (1-jadvalga qarang).

1-jadval. Inqilobdan oldingi Turkistonning uch viloyatida o‘zbeklar va sartlar soni*

*Manbalar: [Rossiya imperiyasining birinchi umumiy aholini ro‘yxatga olishi], 1897, 83-jild, "Samarqand viloyati" (Sankt-Peterburg, 1905); 86-jild, "Sirdaryo viloyati" (Sankt-Peterburg, 1905); 89-jild, "Farg‘ona viloyati" (Sankt-Peterburg, 1904); M.V. Lavrov, Turkiston. O‘lkaning geografiyasi va tarixi (Moskva, 1914). 89, "Ferganskaya oblast" (St. Peterburg, 1904); M.V. Lavrov, Turkiston.

**Bunga turkmanlar ham kiritilgan.

Yuqoridagi jadval shuni ko‘rsatadiki, 1897-1914 yillar oralig‘ida qayd etilgan sartlar sonining o‘sish sur’ati o‘zbeklar va tojiklarnikiga qaraganda ancha yuqori bo‘lgan. Bu, hech bo‘lmaganda statistik jihatdan, o‘zbeklar toifasidan sartlar toifasiga o‘tish sodir bo‘lganligini anglatadi. Bu holat, ayniqsa, Farg‘ona viloyatida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu davrda o‘zbeklar soni 80 foizga kamaygan bo‘lsa, sartlar soni 67 foizga ko‘paygan. Agar “sart” so‘zining haqoratli ekanligi haqidagi fikr to‘g‘ri bo‘lganida, sartlar sonining bunday ko‘payishi deyarli mumkin bo‘lmas edi.

Aslida, mahalliy ziyolilarning barchasi ham “sart” so‘zining haqoratli ekanligini ta’kidlashmagan. Jumladan, Behbudiy yuqorida tilga olingan “Sart so‘zi ma’lum bo‘lmadi” maqolasida Sadoi Farg‘ona gazetasining 30-sonida chop etilgan “Sart so‘zi ma’lum” maqolasi muallifi Mullo Abdullabek bilan bahslashadi. Mullo Abdullabek shunday yozadi: “Agar bizni kimdir “sartlar” deb atasa, biz xursand bo‘lishimiz va faxrlanishimiz kerak. “Sart” — madaniyatli va yaxshi tarbiya ko‘rgan ulamo demakdir”.

Aslida bu atamaning haqoratli ekanligi haqida Lapin gap tarqatgan bo‘lib, u o‘zini qozoqlar orasida sartlarni qabul qilish bo‘yicha mutaxassis sifatida taqdim etgan. Qozoq ma’rifatparvari Shokarim Qudayberdi o‘g‘li (Abayning jiyani) 1911-yilda sartlar haqida shunday yozgan edi: “Qozoqlar sharqiy va g‘arbiy Turkistonda yashovchi, turkiy tilda so‘zlashuvchi o‘troq turkiy qabilalarni, shuningdek, turkiylashgan tojiklarni shunday ataydilar”. Bu muallif hech qachon bu so‘zning xalq etimologiyasini tilga olmagan, go‘yoki u qozoqlar orasida tarqalgan. Demak, “sart” so‘zining haqoratli ma’nolarini sartlar va ko‘chmanchi xalqlar o‘rtasidagi munosabatlarning umumiy holatiga emas, balki faqat alohida holatlarga nisbatan qo‘llash mumkin edi. Bir necha asr oldin shakllangan bu etnonimni faqat o‘troq va ko‘chmanchi xalqlar o‘rtasidagi ana shu munosabatga asoslanib eskirgan deb xulosa chiqarish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Uning haqoratli ma’nolariga ishora qilinishini ushbu etnonimni ro‘yxatga olishni rad etishning haqiqiy sababi sifatida ko‘rib chiqib bo‘lmaydi. Buning sabablari ancha chuqurroq. Ulardan ikkitasini keltiramiz.

Ko‘plab mualliflarning ta’kidlashicha, “sart” atamasi nafaqat etnik, balki ijtimoiy toifani ham anglatadi. Ba’zi hollarda o‘troqlashib, qabilaviy aloqalarini yo‘qotgan sobiq chig‘atoy va dashti qipchoq o‘zbeklari sart deb hisoblangan; boshqa hollarda esa sartlar turkiylashgan tojiklar bo‘lgan. Har qanday holatda ham, “sart” tushunchasi etnik va sinfiy xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan. Odatda sartlar shahar aholisi bo‘lib, hunarmandchilik va savdo bilan shug‘ullanishgan, shuningdek quyi va o‘rta bo‘g‘in ma’muriy va ta’lim muassasalarida ishlashgan, ular orasida ko‘plab ruhoniylar va qonun sohiblari ham bo‘lgan. Qishloq joylarida ular asosan dehqonchilik bilan shug‘ullanishgan. O‘z qadriyatlari, shaxsiyati, xulq-atvor me’yorlari, tadbirkorlik qobiliyatlari va hatto tashqi ko‘rinishi jihatidan ular asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi o‘zbeklarga qaraganda tojiklarga yaqinroq bo‘lishgan. Sartlar va o‘zbeklar o‘rtasidagi bu ijtimoiy va iqtisodiy farqlar tufayli bolsheviklar o‘zbeklarga ko‘proq xayrixohlik bildirganlar. Agar sartlar “burjua millatchilari” va panislomchilar uchun qulay zamin bo‘lgan bo‘lsa, qishloq o‘zbeklari (agar o‘zbek qabila zodagonlarini hisobga olmaganda) ko‘proq ezilgan kambag‘allar timsoliga mos kelgan va shu bois Sovetlarning tabiiy ittifoqchisi sifatida qaralgan. Sartlar va o‘zbeklar haqidagi bunday bir tomonlama qarash S. Asfendiarovning 1924-yildagi tavsifida ham o‘z tasdig‘ini topgan:

Qishloqning markazida bozor joylashgan bo‘lib, u qoloq, feodal qishloqni sanoat markazlari bilan bog‘laydigan nufuzli savdo vakillari to‘planadigan joy hisoblanadi. Ular soya-salqin bog‘lari va salqin hovuzlari bo‘lgan eng hashamatli hovlilarning egalaridir. Ular do‘konlar, choyxonalar va karvonsaroylarga egalik qilishadi. Bu savdogarlar asosan shaharlardan kelishgan. Ular orasida alohida iyerarxiya mavjud bo‘lib, u katta boydan boshlanadi. Boy ko‘pincha qishni shaharda, yozni esa qishloqdagi dachasida o‘tkazadi. Ular hatto millatiga ko‘ra ham atrofdagi aholidan farqlanadi. Ularni “sartlar” deb atashadi — bu atama tarixan qishloq o‘zbeklariga qarama-qarshi qo‘yilgan. Chor hukumati faqat ularga tayanib, mustamlaka tuzumining tayanch nuqtasini yaratgan. Ular keng qamrovli vositachilarga aylanib, quyi ma’muriyatga (oqsoqollar va mingboshilar) kirib borishgan; paxta firmalari uchun vakillar va paxtaning ulgurji xaridorlari bo‘lishgan.

“O‘zbek” atamasining “sart” atamasidan afzal ko‘rilishining ikkinchi sababi, ehtimol, sartlarning yangi “sotsialistik millat” maqomiga unchalik mos kelmasligi edi. Chunki ularning nisbatan yuqori madaniy darajasiga qaramay, o‘zbeklarga nisbatan ramziy kapital deb ataladigan narsalar ularda ancha kam edi. Tojik aholisi bilan bog‘liq holda, sartlar turkiy qabilalar tomonidan bo‘ysundirilgan xalq sifatida haqli ravishda qabul qilinardi. Abulg‘oziyning yozishicha, XVII asr oxirida Xorazmda sartlar raiyat (fuqaro), o‘zbeklar esa sipohiy (harbiy tabaqadan) bo‘lgan. Ya’ni, ikkinchisi ijtimoiy-siyosiy iyerarxiyada birinchisidan bir pog‘ona yuqori turgan. O‘zbeklar o‘zlarining sobiq shon-shuhrati va ulug‘vorligining milliy va tarixiy ramzlariga ko‘proq ega edilar, bu, masalan, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostonida aks etgan. Sartlar esa, aksincha, o‘zlarini na Shayboniylar, na Temuriylar bilan bog‘lay olmaganlar. Demak, ularda milliy muqaddasliklar yoki milliy g‘urur ramzlari yo‘q edi, go‘yo ular umuman tarixdan tashqarida qolgandilar. Dashti Qipchoq o‘zbeklari va Chig‘atoy turklarining ramziy kapitalga ega bo‘lishi o‘zbek o‘zligining shakllanishi uchun qulay sharoit yaratdi.

Ikkinchi qism. Zamonaviy o‘zbek o‘zligining shakllanishi. O‘zbekiston SSRning tashkil etilish shart-sharoitlari

O‘zbek millatining shakllanishini faqat “obyektiv” tabiiy-tarixiy jarayon deb tasavvur qilish soddalik bo‘lardi. Aslida, zamonaviy o‘zbek o‘zligining shakllanish jarayonini O‘zbekiston SSRning tashkil topishi bilan uzviy bog‘liqlikda, hamda hukmron va madaniy elitalarning birgalikdagi sa’y-harakatlari natijasi sifatida ko‘rib chiqish lozim. Dastlabki bosqichlarda yangi o‘zbek qiyofasini shakllantirishda uch kuch yetakchilik qildi: jadidlar; milliy kommunistlar, xususan T. Risqulov va M. Sulton-G‘aliyev; hamda markaziy partiya siyosiy apparati, eng avvalo V.I. Leninning o‘zi va 1919-yilda tuzilgan hamda 1920-yilda tarqatib yuborilgan RKP (b) MK Turkkomissiyasi (Rossiya Kommunistik (bolsheviklar) partiyasi Markaziy Qo‘mitasi Turkiston komissiyasi).

Mahmudxo‘ja Behbudiy, A. Fitrat, Munavvar Qori, F. Xo‘jayev va boshqalar vakil bo‘lgan jadidlarning pozitsiyasi ikki omil bilan belgilangan edi. Shaharlik bo‘lganlari uchun fors va turkiy unsurlarni o‘zida mujassamlashtirgan shahar madaniyati bilan sug‘orilgan jadidlar milliy masalada ikki tomonlama pozitsiyani egallashdi. Bir tomondan, yuqorida aytilganidek, ular turkchilikka amal qilib, yagona Turkiston g‘oyasini ilgari surdilar. Boshqa tomondan esa, ularning fikricha, turkchilik chig‘atoy tili va adabiyotining tarqalish doirasi bilan cheklangan edi. Bu til va adabiyotga o‘zbeklar (sartlar va chig‘atoy turklari bilan birga) merosxo‘r bo‘lganligi sababli, yagona Turkiston g‘oyasi o‘zbeklar yashaydigan hududlar bilan chegaralangan edi. Shu tariqa, 1917-yilda Qo‘qon shahrida e’lon qilingan Turkiston avtonom viloyati Shimoliy Movarounnahr yoki Kaspiybo‘yi hududlariga da’vo qilmagan. Uning chegaralari sobiq Qo‘qon xonligi doirasida bo‘lgan.

Jadidlar “o‘zbek” so‘zini ko‘pincha “turk” etnonimiga sinonim sifatida ishlatganlar. Ularning fikricha, bu atama chig‘atoy tilida so‘zlashuvchi barcha xalqlarni qamrab olishi kerak edi. Keyinchalik o‘zbek millati haqidagi bu qarash O‘zbekiston SSR tashkil etilganda, garchi rasman tan olinmagan bo‘lsa-da, amalda ro‘yobga chiqdi. Jadidlar merosidan turkchilik g‘oyalari va birlashgan Turkiston himoyasi chiqarib tashlandi. Bundan tashqari, dastlab sovet davlat boshqaruv idoralariga jalb qilingan jadidlarning o‘zlari keyinchalik keraksiz bo‘lib qoldi va 1930-yillarda qatag‘on qilindi.

Milliy-kommunistlar T. Risqulov va M.X. Sulton-G‘aliyev yana bir milliy-davlat “birlashuv” rejasini (barcha turkiy xalqlarni birlashtirish) ilgari surdilar. Ular jadid Ahmad Zakiy Validiy To‘g‘on bilan hamkorlikda Turkiston, Qozog‘iston, Qoshg‘ar, Xiva, Buxoro hamda Afg‘oniston va Eronning turkiy qismlarini o‘z ichiga olgan federativ asosda Turon davlatini barpo etish g‘oyasini rivojlantirdilar.

Afg‘oniston va Eronning turkiy qismlarini federativ asosda birlashtirish g‘oyasini targ‘ib qilgani uchun Sulton-G‘aliyev partiyadan chiqarildi va 1939-yilda otib tashlandi.

Risqulovning siyosiy faoliyati uzoqroq davom etdi, chunki uning “birlashish” varianti nisbatan mo‘tadilroq edi. 1920-yilda RKP (b)ning O‘lka musulmonlar konferensiyasida u quyidagi mazmundagi rezolyutsiya tashabbusi bilan chiqdi: “Turk millatlarining aslida nom bo‘lgan tatar, qirg‘iz, boshqird, o‘zbek va boshqalarga bo‘linib, alohida kichik respublikalar tuzish tendensiyasiga qarshi targ‘ibot olib borish lozim. Buning o‘rniga, barcha millatlar birlashishi va Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi (RSFSR) tarkibiga kirmaydigan boshqa turkiy xalqlarni Turk Sovet Respublikasiga jalb etish zarur."46 1920-yilda u Turkiston Avtonom Sovet Respublikasini Rossiya Sotsialistik Federatsiyasi tarkibiga birlashtirish uchun faol harakat qildi. Bu loyihaning qabul qilinishi shuni anglatardiki, bunday o‘zgacha davlat va siyosiy tuzilma sharoitida o‘zbek millati O‘zbekiston SSR tashkil etilgandagi kabi asosiy millat maqomidan bahramand bo‘lmaydi. Lenin Risqulovning loyihasini rad etib, Turkistondagi milliy masalani Sovetlar Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi va RSFSR Xalq Komissarlari Sovetining Turkkomissiyasi tomonidan tayyorlangan loyiha asosida hal etishga qaror qildi. Bu komissiya tarkibiga S. Eliava, G. Boqiy, F. Goloshekin, V. Kuybishev, Y. Rudzutak va M. Frunze kirgan edi.

Turkkomissiya Turkistondagi alohida milliy tuzilmalarning manfaatlarini muvofiqlashtirish va chegaralashni tavsiya etdi. Turkkomissiya a’zosi G. Broydoning hisoboti alohida ahamiyat kasb etdi. U mintaqadagi mavjud etnik ziddiyatlarga, ayniqsa Xorazmdagi o‘zbeklar va turkmanlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarga e’tibor qaratdi. Broydo bu hududga etnik masalalar bo‘yicha mutaxassis sifatida yuborilgan edi.

Lenin Turkkomissiyaning taklifini ma’qullab, 1920-yil 13-iyunda RKP (b) Markaziy Qo‘mitasining "RKP (b)ning Turkistondagi vazifalari to‘g‘risida"gi qaroriga shunday sharh berdi: 1) Turkistonning O‘zbekiya, Qirg‘iziya va Turkmaniyaga bo‘lingan xaritasini (etnografik va boshqa) tuzishni topshirish; 2) bu uch qismni birlashtirish yoki chegaralanish shartlarini chuqur o‘rganish. Shu tariqa u milliy chegaralanish, shuningdek, o‘zbeklarni titul millat sifatida tan olish asosida “O‘zbekiya” (boshqa millatlar qatori) milliy davlat tuzilmasini yaratish uchun yo‘l ochib berdi.

Lenin Sovet Ittifoqi doirasida avtonom emas, balki qonuniy jihatdan mustaqil va chiqish huquqiga ega bo‘lgan milliy respublikalar tashkil etishga ruxsat berib, natsional-kommunistlarnikidan ko‘ra radikalroq yo‘lni tanlagan ko‘rinadi. Biroq, bu qadam ehtimol “bir o‘q bilan ikki quyonni urish” maqsadida qilingan edi. Bir tomondan, bundan Buyuk Britaniyaning Osiyodagi mustamlakalarida aks-sado berishini ko‘zlangan bo‘lsa, boshqa tomondan, “burjua-millatchilik harakati” sifatida baholangan panislomizm va panturkizmga qarshi kurash niqobi ostida millatchi mahalliy elitalarga qarshi kurashga qaratilgan edi. Shu paytdan boshlab jadidlar va milliyatchilar Turkistonda sovet hokimiyatining dushmanlari tamg‘asi ostida yashashga mahkum etildi.

“O‘zbekiya”ni tashkil etish uchun o‘zbeklarga asosiy millat maqomini berish zarur edi. Bu faqatgina ular respublika hududining ko‘p qismini tashkil etgandagina mumkin bo‘lardi. Aslida, inqilobdan oldingi statistik ma’lumotlarga ko‘ra, o‘zbeklar faqat sobiq Xiva xonligi, Buxoro amirligi va Samarqand viloyatidagina ko‘pchilikni tashkil etgan. Sirdaryo va Farg‘ona viloyatlarida ular sondagi ustunlikni sartlarga boy bergan edi. Shu sababli jadidlarning sartlarni o‘zbek deb atash talabi ijobiy qabul qilindi va qisqa muddatda — 1920-1924 yillar oralig‘ida amalga oshirildi. 1926-yilgi umumittifoq aholini ro‘yxatga olishda birorta ham sart qayd etilmadi.

Til va milliy ramzlarni qonuniylashtirish

Yangi o‘zbek tili

O‘zbek milliy davlatining tashkil etilishi, maxsus hududning ajratilishi va o‘zbeklarning ko‘pchilikni tashkil etishi yangi o‘zbek milliy o‘zligini shakllantirishning zaruriy, biroq yetarli bo‘lmagan sharti edi. Bu jarayonni yakunlash uchun tegishli milliy ongni shakllantirish lozim edi. O‘zbekiston SSR tashkil etilgunga qadar shahar aholisining ozchilik qismi, asosan mahalliy ziyolilar, savdogarlar va din peshvolari ma’lum darajada milliy ongga ega edilar. Sovet hukumati esa bu ijtimoiy guruhlarga nisbatan juda shubha bilan qarar va hatto dushmanlik munosabatida edi. Shu bois, o‘z madaniyati, tili, tarixi va milliy qahramonlariga ega bo‘lgan o‘zbek millati g‘oyasini keng xalq ommasiga singdirish zarur edi. Bu o‘zbek tilini kodifikatsiya qilish, milliy ramzlarni ishlab chiqish va ularni butun respublika bo‘ylab yoyish orqali amalga oshirildi. Buning uchun to‘liq savodxonlikka erishish talab etilardi.

Benedikt Andersonning fikricha, Ernest Gellnerning millat ixtiyoriy modernistik ijod mahsuli degan qarashini biroz yumshatgan holda, millat — bu umumiy ramzlar, tarix va taqdirga ega bo‘lgan tasavvurdagi jamoadir. U matbaa-kapitalizmi orqali shakllanadi, ya’ni ommaviy bosma nashrlar ishlab chiqarish (foyda keltiruvchi biznes sifatida) yagona milliy tilni yaratishni taqozo etadi. Bu esa o‘z navbatida kitobxonlar sonining ko‘payishiga va bosma mahsulotlar bozorining rivojlanishiga olib keladi. Misol uchun, Germaniyani olaylik. Bu yerda yagona millat XX asr boshlarida paydo bo‘ldi va kamida ikkita jarayon tufayli rivojlandi: 1870-yilda parlamentning tashkil etilishi va matbaa sanoatining jadal taraqqiyoti. Faqatgina Leypsig shahrining o‘zida XX asr boshlarida 200 ta bosmaxona faoliyat yuritgan. 1927-yilga kelib ularning soni 400 taga yetdi. Natijada, Leypsig o‘zining bosmaxonalari va savdo yarmarkalari tufayli nemis millatining shakllanishida o‘ziga xos markazga aylandi.

Sotsialistik qurilish davrida O‘rta Osiyoda ham shunday jarayonlar kuzatilgan. 1920-yilda Turkiston respublikasida atigi qirq to‘rtta bosmaxona mavjud bo‘lib, ularda 1185 kishi mehnat qilgan. Garchi bu raqamlarni nafaqat Germaniya, balki Rossiya bilan ham taqqoslab bo‘lmasa-da, ular baribir yigirmanchi asr boshlarida matbaa sohasining sezilarli darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi. 1913-yilda butun Turkistonda jami 118 ming nusxada (shundan 37 mingi turkiy tilda) ellik olti nomdagi kitob nashr etilgan. 1925-yilda faqatgina O‘zbekistonning o‘zida 334 nomdagi kitob 1,5 million nusxada chop etilgan. 1940-yilga kelib esa, 1200 nomdagi kitob 11 milliondan ortiq nusxada nashr qilingan. Hatto bugungi kunda ham O‘zbekistondagi matbaa faoliyati XX asr boshlaridagi Germaniya ko‘rsatkichlaridan orqada qolmoqda: ma’lumotlarga ko‘ra, 2004-yilda O‘zbekistonda atigi 58 ta davlat va tijorat nashriyoti hamda 915 ta bosmaxona faoliyat yuritgan.

Zamonaviy Yevropa davlatlariga nisbatan orqada qolishiga qaramay, O‘zbekistonda milliy davlat shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlar mavjud edi. Savodxonlikning oshishi, milliy tillarning kodifikatsiya qilinishi va rus tilining keng tarqalishi matbaa mahsulotlari ishlab chiqarishining rivojlanishiga zamin yaratdi. O‘z navbatida, bu jarayon milliy va siyosiy ramzlarning shakllanishiga, xulq-atvor me’yorlari va o‘ziga xos milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usining rivojlanishiga hamda umuman olganda sotsialistik tizimning barqaror amal qilishiga olib keldi.

O‘zbekiston SSR tashkil etilishidan bevosita oldin va keyin o‘zbek tilining qaysi lahjasi yangi o‘zbek tilining asosi sifatida maqbul bo‘lishi aniq emas edi. O‘sha paytda uchta asosiy lahja mavjud edi (va bugun ham mavjud): o‘g‘uz, qipchoq va qarluq.

O‘zbek adabiy tilining asosiy lahjasi bo‘lgan qarluq nutq uslubi Toshkent va Farg‘ona so‘zlashuv guruhiga asoslangan. Qarluq lahjasi X–XI asrlarda Qoraxoniylar hukmronligi davrida shakllangan va Alisher Navoiy tomonidan tartibga solingan chig‘atoy tilining asosini tashkil etgan. Zamonaviy filologiya va O‘zbekistonda qabul qilingan terminologiyada “chig‘atoy” atamasi deyarli ishlatilmaydi. Buning o‘rniga “eski o‘zbek” atamasi qo‘llanilib, hozirgi o‘zbek tilining haqiqiy tarixiy ildizlari xiralantiriladi. Chig‘atoy merosini tan olish zamonaviy o‘zbek tilidagi eroniy (forsiy) unsurlarni qabul qilishni anglatadi, shuningdek, sartlarni inqilobdan oldingi davrda chig‘atoy tilining tashuvchilari sifatida ulug‘lashga olib keladi.

E. Polivanovning ta’kidlashicha, XX asrgacha Markaziy Osiyoda so‘zlashilgan turkiy shevalarni fors tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar miqdoriga ko‘ra ikki guruhga bo‘lish mumkin: 1920-yillargacha asosan sartlar so‘zlashgan eronlashgan “nosingarmonik” shevalar va sartlar bilan qo‘shilishidan oldin ko‘pchilik o‘zbeklar so‘zlashgan eronlashmagan “singarmonik” shevalar. O‘rta o‘zbek tili deb atalgan birinchi guruh deyarli qarluq shevasining tarqalish hududiga mos keladi. U unlilar uyg‘unligi (singarmonizm)ning yo‘qligi bilan ajralib turadi va oltita unli fonemani (a, œ, e, y, o, a) o‘z ichiga oladi. Ikkinchi guruh singarmonik shevalar sakkizdan to‘qqiztagacha unliga ega bo‘lib, ikki kichik guruhga bo‘linadi: 1) “y”lovchi yoki shimoli-g‘arbiy kichik guruh (janubiy Xorazm shevalari va Turkiston, Chimkent, Qorabuloq, Mankent kabi janubiy qozoq shevalari), so‘z boshida "y" undoshi bilan xarakterlanadi — masalan, yol (yo‘l), yan (yon); va (2) "j"lovchi yoki janubiy kichik guruh (Qashqadaryo vodiysi, Samarqand viloyati va O‘zbekistonning ayrim hududlari shevalari), so‘z boshida "y" o‘rniga "j" undoshi bilan xarakterlanadi, masalan, jol (yo‘l), jon (yon).

Nosingarmonik lahjalar asosan shahar aholisi, ya’ni sartlar tomonidan so‘zlangan. O‘n to‘qqizinchi asrda turkiy tilning bir turi sifatida “sart tili” atamasi keng qo‘llanilgan. “Turkiy” atamasi, avvalo, chig‘atoy tilini nazarda tutgan. O‘n to‘qqizinchi asr oxiriga kelib, “chig‘atoy” atamasi eskirib, uning o‘rnini jadidlar tomonidan afzal ko‘rilgan “o‘zbek” yoki “turkiy” atamalari egalladi. Shunday qilib, zamonaviy o‘zbek madaniyati va tili mohiyatan "sart"dir deyish mumkin.

Etnonimi esa o‘zbekdir. Agar yangi o‘zbek milliy o‘zligini va tilini yaratuvchilar o‘zbek adabiy tilining asosi sifatida sof turkiy lahjani tanlashni istasalar, ular mavjud o‘g‘uz-qipchoq singarmonik lahjalaridan birini, masalan, XII asrda Xoja Ahmad Yassaviy o‘z asarlarida qo‘llagan lahjani tanlashlari kerak edi, deb taxmin qilish mumkin. Biroq, chig‘atoyparastlarning yangi o‘zbek tilini kodifikatsiya qilish “loyihasi” g‘olib keldi. Bu loyiha o‘g‘uz va qipchoq lahjalaridan faqat bir nechta so‘zlarni o‘zlashtirishni nazarda tutgan bo‘lib, uni jadidlar, ayniqsa A. Fitrat qo‘llab-quvvatladi. Fitrat 1925-yilda chig‘atoy adabiy tili asosida “Morfologiya” nomli darslikni nashr ettirdi. Uning aynan chig‘atoyparastlikni tanlagani tasodifiy emas.

Ko‘plab jadidlar singari, Fitrat ham ikki tillilikka ega ziyolilar orasidan chiqqan (ayniqsa Samarqand va Buxoroda). U nafaqat ikki tilli yozuvchi, balki fors va chig‘atoy adabiyotlarining fidoyisi ham edi. Shu bois, 1928-yilda Tojikiston SSR tashkil etilgandan so‘ng, S. Ayniy uni O‘zbekistondagi kabi tojik tilini yaratish va kodifikatsiya qilish bo‘yicha ishlashga taklif etdi. Uning chig‘atoy tilini boshqa turkiy shevalardan ustun qo‘yishi chig‘atoy adabiyotiga bo‘lgan hayrati bilan izohlanadi — uning fikricha, o‘zbek shoirlari hech qachon bu darajaga yeta olmagandilar. Ehtimol, shuning uchun I. Baldauf Fitratni “chig‘atoy millatining timsoli” deb atagandir.

Chig‘atoy tilining sezilarli afzalliklariga qaramay, Fitrat taklif etgan o‘zbek tilini kodifikatsiya qilish loyihasi dastlab qabul qilinmadi. U keyinchalik, Temuriylar merosi qayta tiklanishi Moskva tomonidan ma’qullangandan so‘nggina amalga oshirildi. Chig‘atoy merosiga bunday murojaat milliy respublikalarni, xususan milliy alifbolarni ruslashtirish siyosatiga mos kelardi. Dastlab, 1927-yilda O‘zbekiston lotin alifbosidan foydalanishga majbur bo‘ldi, buni panturkistlarga yon berish deb hisoblash mumkin edi. Aslida, bu 1939-yilda kirill yozuvini joriy etishning muqaddimasi edi, xolos. Ikkala islohotning asosiy maqsadi mahalliy millatchilarni zaiflashtirish hamda Markaziy Osiyo xalqlarini arab-fors madaniy merosidan va pirovardida boshqa mamlakatlardagi musulmonlardan ajratib qo‘yish edi.

So‘nggi jadidlar siyosat maydonidan chetlatilgach, milliy respublikalarda ruslashtirish siyosati boshlandi. O‘zbek tili grammatikasi rus tiliga o‘xshatib o‘zgartirildi: sifatlar uchun olti kelishik kiritildi, mavjud o‘zbekcha so‘zlar o‘rniga sun’iy ravishda ruscha so‘zlar joriy etildi. Masalan, “mafkura” o‘rniga “ideologiya”, “g‘oya” o‘rniga “ideya”, “tahlil” o‘rniga “analiz” va hokazo.

Milliy ramzlar

O‘zbek tilini kodifikatsiya qilish masalasi hal etilgach, ikkinchi muhim vazifa milliy tarixni qonuniylashtirish bo‘ldi. Bu jarayonda ham rus sharqshunoslari, tarixchilari, etnograflari va o‘lkashunoslari ishtirok etdi. Biz ularning barchasini sharqshunoslar, ya’ni O‘rta Osiyo bo‘yicha mutaxassislar deb ataymiz.

Tan olish kerakki, inqilobdan oldingi davrdagi rus sharqshunoslik maktabining hissasi, garchi ba’zan unda imperator missionerlik ohangi, “oq odamning burchi” degan tushuncha sezilsa-da, bebaho edi. 1917-yil voqealaridan so‘ng, ayniqsa milliy chegaralanishdan keyin, rus sharqshunosligining mohiyati o‘zgardi. Ilgari ham rus sharqshunoslari mustamlaka hukumatining homiyligidan foydalanishgan: masalan, 1910-yilda general-gubernator A. Samsonov Turkiston qadimshunos arxeologlar to‘garagining faxriy raisi bo‘lgan. Inqilobdan keyin, boshqa ijtimoiy fanlar kabi, sharqshunoslik ham partiya va davlatning xizmatkoriga, sovet siyosatini amalga oshirish vositasiga aylandi. Partiya talablariga bo‘ysunmaganlar qatag‘on qilinib, ilmiy muassasalardan chetlashtirildi. Ular orasida A. Semenov, M. Andreev va Y. Bregel kabi olimlar bo‘lib, ular mamlakatning chekka hududlarida boshpana topib (shu tariqa omon qolishdi).

Ma’lum darajada, rus sharqshunosligining “ustunlari” tomonidan ulug‘langan ilmiy soflik an’analari olimlarning o‘zlari tomonidan davom ettirildi va qo‘llab-quvvatlandi. Biroq, dala tadqiqotlari partiya organlarining ruxsati va ma’muriy yordamisiz ham o‘tkazilishi mumkin edi. Partiya, albatta, faqat milliy masala bo‘yicha o‘z yo‘nalishini qo‘llab-quvvatlaydigan yoki hech bo‘lmaganda unga zid bo‘lmagan tadqiqotlarga ruxsat berardi.

Biz rus va sovet sharqshunoslik ilmini muhokama qilishga chetga chiqamiz, chunki bu holda, boshqa zamonaviy jamiyatlardagi kabi, hokimiyat, gumanitar fanlar va milliy o‘zlik o‘rtasida chambarchas bog‘liqlik mavjud. Gumanitar fanlarning hokimiyatga qaramligi Mishel Fuko tomonidan uning “Bilim arxeologiyasi” asarida ko‘rsatib berilgan bo‘lib, unda u quyidagi munosabatlar zanjirini kuzatadi: hokimiyat — haqiqat tartiblari — bilim — e’tiqodlar — amaliyot. Xuddi shuningdek, sovet sharqshunoslarining roli zamonaviy o‘zbek milliy o‘zligini hukumat istagan tarzda shakllantirishda davlat manfaatlarini ifodalashda hal qiluvchi ahamiyatga ega edi.

Sovet sharqshunoslari millat masalasi bo‘yicha davlat va partiya siyosatini amalga oshirishda muhim yordamchi rol o‘ynagan kamida uchta tarixiy voqeani ko‘rsatish mumkin. Birinchisi, 1924-yilda milliy-hududiy rayonlashtirish komissiyasining faoliyati edi. I. Majidovich boshchiligidagi guruh zamonaviy o‘zbek millatining qiyofasini, uning etnik, urug‘ va qabilaviy tarkibini shakllantirishga mas’ul bo‘lgan. Ikkinchi tarixiy voqea akademik A. Yakubovskiyning o‘zbek milliy tarixini qonunlashtirish bo‘yicha olib borgan ishlari edi. Uchinchi voqea esa 1950-yillarning o‘rtalarida yuz bergan tarixiy burilish nuqtasi bo‘lib, bu paytda markaziy partiya apparati o‘zbek millatchiligining o‘sishidan xavotirlanishning dastlabki alomatlarini namoyon etdi. Millatchilikka javoban, partiya zamonaviy o‘zbek millatining bir xilligiga shubha uyg‘otadigan va turk yoki qipchoq kabi ayrim etnik guruhlarning kiritilish sabablarini savolga tutadigan etnografik tadqiqotlarga yo‘l ochib berdi. Masala bunday shubhalar uchun asoslar bor-yo‘qligida emas, balki bu shubhalarni ifodalash, ehtimol, milliy elitalar kayfiyatiga jiddiy e’tibor beradigan markaziy partiya apparati tomonidan sahnalashtirilganidadir.

Yakubovskiyning “O‘zbek tarixi”ni tanlab shakllantirishdagi roli bilan bog‘liq ikkinchi tarixiy voqeani ko‘rib chiqaylik. Uning “O‘zbek millatining etnogenezi masalasiga doir” risolasi 1941 yilda O‘zSSR Xalq Komissarlari Soveti huzuridagi Navoiy yubiley qo‘mitasi homiyligida nashr etilgan.

Bu asarning aynan shu vaqtda paydo bo‘lishi bejiz emas edi. Bu SSSR fashistlar Germaniyasi bilan urushni boshlagan, Qizil Armiya bir qator jiddiy mag‘lubiyatlarga uchragan davr edi. Buning sabablaridan biri armiyaning ruhiy tushkunligi bo‘lsa kerak. Fashizmning irqiy va millatchilik g‘oyalari, bolsheviklar elitasi — Lenin gvardiyasi yo‘q qilinganidan so‘ng ancha zaiflashgan kommunizmning sinfiy mafkurasiga qarama-qarshi turardi. 1930-yillardagi majburiy jamoalashtirish va ko‘chmanchi xalqlarning ommaviy ochlikka duchor bo‘lishidan keyin, ayniqsa milliy kadrlarga qarshi o‘n yillab davom etgan ommaviy qatag‘onlardan so‘ng, Stalin o‘z tayanch kuchlarining zaifligini his qildi. Aholini nemis bosqiniga qarshi kurashga safarbar qilishdagi qiyinchiliklarga javoban, u umuman davlat mafkurasini va xususan milliy siyosatni qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘ldi. Umumiy partiyaviy yo‘nalishning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan sinfiy yondashuv asta-sekin sovet vatanparvarligi mafkurasi bilan almashtirildi. O‘z navbatida, bu yangi mafkura milliy omil — milliy respublikalar, viloyatlar va tumanlarning mahalliy vatanparvarligi bilan chambarchas bog‘liq edi.

Bu yangi ichki siyosatning bir qismi ikki yo‘nalishli vazifa edi: birinchidan, chegara hududlari aholisining millatchilik tuyg‘ularini namoyon etishini rag‘batlantirish, ikkinchidan, Sovet Ittifoqi xalqlarining birligi va do‘stligi g‘oyasi hamda shiorini ilgari surish. Markaziy Osiyo xalqlarining ishonchsizligi Stalinning asosiy xavotir manbai bo‘lganligi sababli, sovet tarixchisi A. Yakubovskiyning maqolasi paydo bo‘lishi juda o‘rinli edi.

Yakubovskiy “o‘zbek” so‘zi (zamonaviy ma’noda) va Dashti Qipchoq ildizlari o‘rtasidagi etimologik-tarixiy aloqani bekor qilishni taklif etdi. U shunday yozgan edi: “Uzoq vaqt davomida o‘zbek xalqi XV asrda O‘rta Osiyoga ko‘chib kela boshlagan va XVI asr boshlarida Shayboniyxon rahbarligida butun hududni zabt etgan ko‘chmanchi o‘zbeklardan kelib chiqqan, degan eskirgan qarash hukmron edi”. U xalq tarixini uning etnonimi tarixi bilan tenglashtirishni rad etib, o‘zbek xalqi aslida Shayboniyxonning O‘rta Osiyoga bostirib kirishidan oldin shakllanganligi haqida fikr bildirdi. Uning nazariyasiga ko‘ra, Dashti Qipchoq o‘zbeklarining ko‘chishi faqatgina ilk va chig‘atoy turklaridan kelib chiqqan o‘zbek xalqining shakllanish jarayonini yakunlagan, xolos.

Yakubovskiyning yondashuvi mantig‘iga ko‘ra, “xalqning shakllanish shart-sharoitlarini uning nomi tarixidan farqlash” zarur edi. Shu mantiq natijasida Shayboniylar davrigacha bo‘lgan davrni ifodalash uchun “qadimgi o‘zbek” atamasi kiritildi. “Yuqorida aytilgan haqiqat bizga ‘o‘zbek’ nomiga oid sof rasmiy mulohazalardan voz kechish va uni O‘zbekiston hududidagi o‘n oltinchi asrgacha bo‘lgan butun turkiy o‘tmishga nisbatan ‘qadimgi o‘zbek’ atamasi bilan almashtirish huquqini beradimi? Bizningcha, beradi”.

Bu terminologik truizm tarixiy o‘tmishni davrlashtirishdan iborat bo‘lib, tarixni o‘zbek xalqini shakllantirish uchun teleologik jarayonga aylantirdi. Ushbu yondashuvning mohiyati asosan o‘tmishni hozirgi ehtiyojlarga muvofiq tanlab tuzishdan iborat. Natijada o‘tmish bugungi kun uchun xizmat qila boshladi: u mavjud milliy siyosatni, xususan, milliy va etnik jamoalar hamda hududlarning birlashishi va bo‘linishiga qaratilgan ijtimoiy muhandislik amaliyotini oqladi.

1924-yilda amalga oshirilgan turli etnik guruhlarning o‘zbeklar toifasiga birlashtirilishi mantiqan ikkinchi qadam — o‘zbek millatining shakllanishi bayrog‘i ostida turli xil tarixiy davrlarning xuddi shunday ixtiyoriy birlashtirilishi bilan davom ettirildi. Yakubovskiy, shubhasiz, o‘zbeklargacha bo‘lgan tarixiy o‘tmish merosini millatning ramziy boyligiga kiritish zarurligini his qilgan haqiqiy va potensial imperiya milliy vatanparvarlariga katta yordam ko‘rsatdi.

Bu o‘rinda shuni ta’kidlash joizki, imperiya milliy vatanparvarligi mantig‘iga ko‘ra, xalqning tarixi qanchalik qadimiy va ulug‘vor bo‘lsa, uning milliy ongi ham shunchalik kuchli bo‘ladi. Bu, ayniqsa, xalqning milliy ramzlari va tarixiy o‘tmishi nomidan so‘zlash huquqini o‘zlashtirgan hukmron elitalar uchun muhimdir. Ushbu ramziy kapital qanchalik salmoqli bo‘lsa, uni boshqarayotgan hokimiyat shunchalik qonuniy hisoblanadi. Hokimiyat, pirovardida, o‘zining ilmiy va madaniy elitalari bilan hamkorlikda yaratadigan ramziy kapitalni mujassamlashtiradi. Yakubovskiyning o‘zbeklar etnogenezini ishlab chiqishga qo‘shgan hissasini aynan hokimiyat va milliy-madaniy elitalar o‘rtasidagi hamkorlik doirasida baholash lozim.

Yakubovskiy nazariyasining ikkinchi katta vazifasi (va ahamiyatiga ko‘ra birinchisi) xalqlar do‘stligi va rus xalqining SSSRdagi boshqa barcha xalqlarning katta og‘asi sifatidagi tarixiy roli shioriga asoslangan sovet vatanparvarligini rivojlantirish ehtiyojlariga xizmat qilish edi. Yakubovskiy Temuriylar merosini Oltin O‘rda ramzlari o‘rniga milliy ramzlar sifatida taqdim etib, shu tariqa tarixiy o‘tmishda Rossiya va Turkiston xalqlari o‘rtasidagi tinch munosabatlarni ta’minladi, chunki Temurni Oltin O‘rdaga qarshi kurashda Moskva Rusining tabiiy ittifoqchisi sifatida ko‘rish mumkin edi.

E. Olvort Yakubovskiyning Shayboniylar merosini xiralashtirishi sabablarini shunga o‘xshash tarzda izohlaydi. U o‘zining “Zamonaviy o‘zbeklar” kitobida shunday yozadi: Markaziy Osiyo tarixining marksistik farazlar bilan mustahkamlangan bu qayta talqini rus milliy vatanparvarligining Oltin O‘rdaga nisbatan noto‘g‘ri qarashlariga asoslangan bo‘lib, u rus vatanparvarlarining milliy ongini jarohatlaydigan “tatar-mo‘g‘ul zulmi” tushunchasida o‘z aksini topgan. Bu noto‘g‘ri qarash xato tarixiy stereotiplarga asoslanganligini va Moskva Rusi bilan Oltin O‘rda o‘rtasidagi munosabatlar ziddiyatdan ko‘ra ko‘proq hamkorlik bilan tavsiflanganligini keyinchalik boshqa rus tarixchisi L. Gumilyov va mashhur rejissyor A. Tarkovskiy o‘zining “Andrey Rublyov” filmida ko‘rsatib beradi. Biroq bu rus etnosida va rus madaniyatida turkiy unsurlarning mavjudligini kechikib tan olish bo‘ldi.

Yakubovskiy tomonidan taklif etilgan o‘zbeklarning tarixiy-milliy o‘ziga xosligi formulasining “dohiyonaligi” shunda ediki, u barcha manfaatdor tomonlarni qoniqtirardi. Ayni paytda, buni plagiat deb ham hisoblash mumkin edi: u amalda jadidlarning qarashlarini takrorlardi. Jadidlar Turkiston xalqlari merosini Temuriylar, Chingizxon va mo‘g‘ullargacha bo‘lgan davrlarda shakllangani bo‘yicha birlashtirishga birinchi bo‘lib uringan edilar. Xususan, A. Fitrat o‘zining “Vatan haqida qayg‘u” she’rida ona Vatan Chingizxon, Amir Temur va Atilla (IV asrda yashagan hunnlarning qahramoni) kabi o‘tmish ulug‘larining beshigi sifatida tasvirlanadi. Yakubovskiyning nazariyasi Moskva va Toshkentda yuqori baholandi. U keyinchalik o‘zbek millati tarixini rasmiylashtirish uchun asosiy model sifatida qabul qilindi.

Urushdan keyingi davrda ham sovet olimlari Shayboniylarning tarixiy o‘rni va ularning o‘zbek milliy o‘zligini shakllantirishdagi roli haqida qizg‘in munozaralar olib borishgan. 1947-1950-yillarda ikki jildlik “O‘zbekiston xalqlari tarixi” nashr etildi. Uning nashrga tayyorlanishi va chop etilishi detektiv voqeaga o‘xshardi. Shayboniylar davridan boshlanadigan ikkinchi jild 1947-yilda birinchi bo‘lib nashr etildi. Chamasi, jild mualliflari (S. Baxrushin va boshqa muharrirlar) Yakubovskiydan e’tiroz kutgan holda uni tezroq chop etishga intilishgan. Buning asosli sabablari bor edi: O‘zbekiston tarixshunosligiga bag‘ishlangan kirish maqolasida V. Bartold, A. Semyonov va P. Ivanovlardan keltirilgan iqtiboslarda Shayboniylar davri o‘zbek milliy o‘zligining shakllanish davri sifatida talqin etilgandi.

Vaziyatni tuzatish maqsadida Yakubovskiy keyinroq, 1950-yilda chop etilgan birinchi jildga o‘z so‘zboshisini kiritdi. So‘zboshi go‘yoki sovet tarix fanida “xalq tarixi ko‘pincha uning nomi tarixidan qadimiyroq ekanligi” umumiy e’tirof etilganligini tasdiqladi. Bu tezis nafaqat o‘zbek etnogenezining yangi nazariyasi uchun tegishli uslubiy asos yaratdi, balki har qanday boshqa millatning etnogenezini tasvirlashda tarixiy ma’lumotlarni o‘zboshimchalik bilan boshqarish uchun yo‘l ochib berdi. Endi, millat etnogenezining tarixiy chegarasini kengaytirish haqidagi ko‘rsatma olingach, uchta shartni bajarish kifoya edi:

1) bu xalqning etnonimini shunchaki nom sifatida ko‘rish, uning o‘zlik va milliy ong uchun hech qanday ahamiyatga ega emasligini ta’kidlash; 2) etnonim va etnik ong o‘rniga u yoki bu millatga mansublik belgisi sifatida turmush tarzining “obyektiv” xususiyatlari (masalan, o‘troq hayot tarzi) yoki til o‘xshashliklaridan (masalan, turkiy til) foydalanish; 3) o‘tmishda ma’lum bir hududni egallagan har qanday millatga nafaqat “ajdod” sifatida qarash (bu juda o‘rinli bo‘lardi), balki, zarur bo‘lsa, unga ushbu millatning etnonimini orqaga qarab qo‘llash. Bu uch metodologik tamoyil keyinchalik butun sovet tarix fanining, ayniqsa, uning o‘zbek tarixi va o‘zbeklar etnogenezi bilan bog‘liq qismining poydevori bo‘lib qoldi.

Muvaffaqiyatsiz “O‘zbekiston xalqlari tarixi” nashr etilganidan besh yil o‘tgach, yangi to‘rt jildlik “O‘zbekiston SSR tarixi” (1955–58)76 nashr etildi. So‘nggi nashr Yakubovskiyning uslubiy ko‘rsatmalariga asoslangan edi. Yakubovskiyning ishini partiya va davlat tomonidan o‘zbek millati shakllanishining “haqiqiy” tarixini yoritish vakolati berilgan S. Tolstov davom ettirdi. U yangi to‘rt jildlik nashrning, shuningdek, 1962-yilda “Dunyo xalqlari” turkumi doirasida nashr etilgan “O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlari” jildining bosh muharriri etib tayinlandi. Tolstov Yakubovskiy maktabiga mansub bo‘lib, bu uning o‘z ustozi tezisini takrorlaganida ham ko‘rinadi: “O‘zbek” etnonimi tarixini o‘zbek millati shakllanishi tarixidan farqlash lozim”.

Xuddi shu davrda M. Vahobovning “O‘zbek sotsialistik millatining shakllanishi” nomli monografiyasi nashr etilib, Yakubovskiy nazariyasiga ko‘ra o‘zbeklar etnogenezini tasniflash yakunlandi. Etnogenezni nazariy jihatdan asoslashda etnonimning ahamiyatini va etnosning o‘zini-o‘zi aniqlashini rad etish tamoyilidan foydalanib, Vahobov “o‘zbeklar milodiy ikkinchi ming yillikning boshlaridayoq alohida millatni tashkil etganlar” degan xulosaga keldi. Yakubovskiyning etnogenez formulasi o‘zbek (shuningdek, boshqa har qanday) millatining yanada qadimiyroq kelib chiqishini tasdiqlashga imkon berdi, bu qo‘shni respublikalarning asosiy millatlarida etnogenez nazariyotchilari tomonidan faol qo‘llanildi.

Sovet davridan keyingi rivojlanishlar

Tan olish kerakki, hukmron va madaniy elitalarning o‘zbek milliy o‘zligini shakllantirish bo‘yicha o‘n yillar davomidagi sa’y-harakatlari samarali bo‘ldi: bugungi kunda o‘zbek sifatida ro‘yxatga olinganlarning mutlaq ko‘pchiligi o‘zini chinakamiga o‘zbek millatiga mansub deb his qilmoqda. Hozirgi davr bilan 1924-yildagi milliy chegaralanishdan keyingi davr o‘rtasida sezilarli farq ko‘zga tashlanadi. O‘sha davrda ilgari o‘zini o‘zbek deb atamaydigan sartlar va boshqa qabila hamda xalqlar [xalqchilik] o‘zbek millati tarkibiga kiritilgan edi [milliyatchilik]. 1937-yildayoq O‘zbekiston Kompartiyasining birinchi kotibi A.Ikromov milliy chegaralanishga qadar ko‘pchilik o‘zbeklar o‘zini yagona millat sifatida his qilmaganligini e’tirof etgan: “O‘zbek mehnatkash ommasi o‘zini yagona millat sifatida his qilmaydi. Farg‘ona o‘zbeklari odatda xonlik nomiga ko‘ra qo‘qonlik, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo o‘zbeklari esa buxorolik deb atalgan. Qashqadaryo va Surxondaryoning ko‘chmanchi o‘zbeklari bizning shaharlik o‘zbek aholisini o‘zbek deb hisoblamagan. Xorazmliklar, negadir, O‘zbekistonning turli hududlaridan kelgan barcha o‘zbeklarni tojik deb atashgan, rus mustamlakachilari esa ularning barchasini sart deb atashgan”. O‘sha paytda milliy o‘zlik hududiy yoki urug‘ga mansublikka nisbatan ancha kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan.

1950-yillardan boshlab 1960-70-yillargacha bo‘lgan davrda aksariyat o‘zbeklar “Siz kimsiz?” degan savolga avvalo “O‘zbekman” deb javob berib, so‘ngra o‘zlari yashayotgan hududni aytishgan. Bunga o‘zbeklar orasida o‘rta maktab ta’limining keng tarqalishi sabab bo‘ldi. Bu esa yosh avlod, “oltmishinchi yillar” va 1970-1980-yillardagi milliy o‘zlikni ifoda etgan shoirlarning mashhur bo‘lishiga olib keldi. O‘zbek milliy ongining o‘sishi E. Vohidovning “O‘zbegim” she’rining ommalashuvida yaqqol namoyon bo‘ldi. Bu she’r 1970-80-yillar yoshlari tomonidan tez-tez iqtibos qilinardi. E’tiborli jihati shundaki, ushbu muhim she’rda milliy tarix paradigmasi aks etib, Chig‘atoy hukmdorlari va mintaqa tarixining ilk davrlariga ustuvorlik berilgan. Hatto Chingizxon va, negadir, Botuxon tilga olingan holda, ko‘chmanchi o‘zbek yo‘lboshchilari umuman eslanmaydi. Keyinchalik, ayniqsa 1980-yillar oxirida milliy demokratik harakat avj olishi bilan o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish haqida kuchli talablar paydo bo‘ldi va bu 1989-yil oktyabrda amalga oshirildi.

Bugungi kunda sart va o‘zbek qabilalarining aksariyat avlodlari bobolari va katta bobolarining etnik yoki qabilaviy mansubligini eslamaydilar. O‘z nasl-nasabini ma’lum darajada eslab qolgan kishilar asosan o‘tmishda o‘zbek va turkiy qabilalar to‘plangan qishloq hududlaridan, ayniqsa, O‘zbekistonning janubidagi ayrim tumanlardan kelib chiqqan. Kamdan kam hollarda sartlar orasida tarixiy va oilaviy xotira haqida so‘z yuritish mumkin. 2001-yilda Farg‘ona viloyatining Yozyovon tumanida o‘tkazilgan dala tadqiqoti paytida, bir axborotchi ba’zi qoraqalpoq va turk qo‘shnilari uni sart deb ataganini aytib o‘tdi. Bu shuni anglatadiki, Farg‘ona vodiysida istiqomat qilgan qirg‘izlar, qoraqalpoqlar, qipchoqlar va turklar kabi sobiq yarim ko‘chmanchi qabilalar avlodlari orasida, hech bo‘lmaganda, sartlar haqidagi xotira saqlanib qolgan.

SSSRning parchalanishi O‘zbekistonning mahalliy xalqlari o‘rtasidagi etnik jarayonlarda unchalik muhim bo‘lmasa-da, ma’lum o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Siyosiy mustaqillik qo‘lga kiritilgach, o‘zbek milliy o‘zligi, tili va etnogenezi masalasi yana kun tartibiga qo‘yildi. Biroq bu masalalar jamoatchilik o‘rtasida jiddiy bahs-munozaralarga sabab bo‘lmadi. Asosiy munozaralar o‘zbek alifbosi va milliy ramzlar atrofida kechdi.

1992-93-yillarda mustaqil O‘zbekiston uchun alifbo tanlash masalasi qizg‘in munozaralarga sabab bo‘ldi. Tanlov arab alifbosiga qaytish, lotin alifbosiga o‘tish yoki mavjud kirill alifbosini saqlab qolish orasida edi. Yangi hukumat faol qo‘llab-quvvatlagan lotin alifbosi tarafdorlari g‘alaba qozondi. 1993-yilda O‘zbekiston Respublikasi “Lotin yozuviga asoslangan alifboni joriy etish to‘g‘risida”gi qonunni qabul qildi. Bu panturkizmning qayta tiklanishi belgisi bo‘lib ko‘rinishi mumkin edi. Biroq, bu arab alifbosidan voz kechish va sovet o‘tmishidan tezroq uzoqlashish uchun “kichikroq yomonlik” tanlovi edi. Ushbu qaror o‘zbek mentaliteti va o‘zlikni anglashga hali sezilarli ta’sir ko‘rsatmadi. Faqat lotin alifbosida ta’lim olayotgan yangi avlod maktab o‘quvchilari sovet davrida nashr etilgan kirill alifbosidagi o‘zbek adabiyotini o‘qish imkoniyatidan mahrum bo‘lmoqda (mahalliy nashriyot mahsulotlarida kirill alifbosidagi sarlavhalar lotin yozuvidagilarga nisbatan hamon ustunlik qilmoqda).

Boshqa yangi hodisalarga rus va boshqa Yevropa tillaridan o‘zlashtirilgan ko‘plab so‘zlarning mahalliy, asosan turkiy, arab yoki hatto fors tilidagi atamalar bilan almashtirilishi kiradi. Boshqa hollarda, Yakubovskiy tomonidan ilgari taklif etilgan o‘zbek o‘zligini anglash formulasidan sezilarli chetga chiqishlar kuzatilmaydi. Milliy qahramonlar qatoriga hali ham asosan Chig‘atoy davri vakillari, xususan Temur kiradi. U yodgorliklar va muzeylarda abadiylashtirilib, eng yuqori darajadagi e’zozga sazovor bo‘lgan. Oltin O‘rda davri hukmdorlari — Shayboniyxon va Abulxayrxon juda kam tilga olinadi, o‘zbek ulusi yo‘lboshchilariga bag‘ishlangan birorta ham yodgorlik yoki kitob mavjud emas.

Eng muhim milliy ustuvorliklar masalasida poytaxtdagi hukmron va madaniy elitalar o‘rtasida keng kelishuv mavjud. Rivojlanayotgan milliy davlatning mohiyati hali ham noaniq — u 1924-yilda ko‘zda tutilganidek etnotsentrik bo‘lib qolishi kerakmi yoki uni zamonaviy milliy davlatga aylantirish kerakmi? Agar birinchi holatda etnos birinchi o‘rinda, fuqarolik esa ikkinchi darajali bo‘lsa, ikkinchi holatda “millat” tushunchasi etnik o‘ziga xoslikdan ko‘ra, shaxs yashaydigan mamlakat nomini anglatadi. Jamiyatdagi, ayniqsa milliy elita orasidagi hozirgi intellektual muhitni hisobga olgan holda, ikkinchi versiyaning amalga oshish ehtimoli juda past.