Tarjimaga kirish

Milliy o‘zlik hech qachon maktab darsliklarida ko‘rsatilgandek barqaror va aniq bo‘lmaydi. Sovet va post-sovet davridagi „etnogenez“ modeli har bir millatni o‘z tarixi, hududi va madaniyati bilan ta’minlab, „o‘zbek millati“ degan tugal va yaxlit bir obrazni shakllantirishga urindi. Ammo biz ertaroq tarjima qilgan matnlar mualliflari, tarixchi va sotsiologlarning — Fredrik Bart va Erik Xobsbaumlardan tortib, zamonaviy Markaziy Osiyo tadqiqotchilarigacha, jumladan Alisher Ilhomov asarlariga nazar tashlasak, aniq bo‘ladi: milliy o‘zlik hech qachon tayyor holda berilmaydi, „tabiiy“ shakllanmaydi, balki turli sharoitlarga qarab yaratiladi va qayta shakllanadi. Bart yoki Finke kabi olimlar ko‘rsatganidek, „o‘zbeklik“ — bu o‘tmishning tabiiy natijasi emas, balki XX asrdagi siyosiy va ijtimoiy institutlar — mahalladan tortib til siyosatigacha — orqali shakllangan loyiha.

Biroq davlat nazorati va yo‘naltiruvisiz „o‘zbek“ o‘zligi qanday ko‘rinish olishi mumkin? Sizga taqdim etilayotgan Bayram Balchi tadqiqoti shu savolga javob izlaydi. Uning Saudiya Arabistonidagi o’zbek diasporasi haqidagi ishi bizga shunday makonni ko‘rsatadiki, bu yerda „o‘zbeklik“ odatiy tayanchlarsiz — maktab, darsliklar, ma’muriy nazoratsiz — shakllanadi. Makka va Madinada o‘zbeklar o‘zlarini bir payt „turkistonlik“, boshqa payt „buxoriy“, yana boshqa sharoitda „muhojir“ deb atashgan, va faqat SSSR parchalanib, mustaqil O‘zbekiston paydo bo‘lganidan keyingina ko‘proq hollarda „o‘zbek“ deb atash boshlandi.

Bu misol shuni ko‘rsatadiki, o‘zlik doimo harakatchan va o‘zgaruvchan. Davlat yo‘q joyda u mahalliy, diniy yoki mintaqaviy shakllarga bo‘linib ketadi va hech qachon milliy tarixshunoslikdagi kabi gomogen bo‘lmaydi. „O‘zbek millati“ degan yagona tasvir o‘rniga turli kontekstlarga bog‘liq ko‘plab o‘zini-o‘zi anglash shakllari paydo bo‘ladi — bu haj bo‘lsin, yashash joyi geografiyasi bo‘lsin yoki „Turkiston“ haqidagi kollektiv xotira.

Shu tariqa Balchi asari nafaqat sovet va post-sovet etnogenez konsepsiyasiga qarshi tanqidni to‘ldiradi, balki zamonaviy o‘zbeklarning o‘zligi davlatchilikdan tashqari — avval sovet, keyin postsovet davri chegarasidan tashqarida rivojlanganda qanaqa bo‘lishi mumkinligini ham ko‘rsatadi. Saudiya Arabistonidagi diasporani o‘rganish muhim bir jihatni ochib beradi: milliy o‘zlik — bu o‘zgarmas hodisa emas, balki doimiy shakllanish jarayoni bo‘lib, u davlat chegaralaridan ancha kengroqqa chiquvchi murakkab hodisadir.

Tarjimon: Shoiraxon Nurdinova
Tahrirchi: Manzura Xusnidinova
Asl manba: Bayram Balci, « La communauté ouzbèke d’Arabie Saoudite: entre assimilation et renouveau identitaire », Revue européenne des migrations internationales, vol. 19 — n°3 | 2003, 205-228.

Saudiya Arabistonidagi o‘zbek jamoasi: assimilyatsiya va o‘zlikni yangilash orasida

Makka va Madina shahri boshqa muqaddas qadamjolar singari turli millat va etnik guruhlar bilan gavjum. Bu gavjumlik bozor, muqaddas joylar atrofi yoki mazkur shaharlarning chekka tumanlarida yaqqol seziladi. Islom va Muhammad (s.a.v)[1]ning ramziy markazi — Makka va Madina doimo musulmonlarning diqqat-e’tiborida bo‘lgan. Musulmonlar Makka (Baytullah — Allohning uyi) yoki Madinaga (Bayt al-Nabi, Payg‘ambar uyi) joylashishga qaror qilganlar. Bu shaharlarga ko‘chib kelgan jamoalardan biri — Saudiya Arabistonida “turkistonliklar” yoki “buxoriylar” nomi bilan tanilgan o‘zbeklar yoki uyg‘urlardir.  Ular 1930-yillardan boshlab, Sovet va Xitoydagi inqilobiy o‘zgarishlar tufayli Markaziy Osiyodan ko‘chib ketganlar. Mazkur ilk migratsiya oqimiga 1979-yilning dekabrida Sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonga bostirib kirishi natijasida Saudiya Arabistoniga qochib kelgan Afg‘oniston o‘zbeklari  ham qo‘shilgan. Bugungi kunda ular Saudiya Arabistonidagi uchinchi yirik turkiy jamoani tashkil qiladi.

Mazkur tadqiqot hozirgi O‘zbekiston hududidan kelgan diasporani qamrab oladi. Muallif muqaddas shaharlarga ziyorati davomida ikki dala tadqiqoti o‘tkazgan. Shuningdek, vatan bilan doimiy aloqada bo‘lgan va uzoq muddatga vatanga boradigan diaspora vakillari bilan O‘zbekistonda tadqiqot o‘tkazgan. Mazkur tadqiqot hozirda davom etayotgan bo‘lib, unda ikki turkiy jamoa (uyg‘urlar va afg‘on o‘zbeklari) ham qiyosiy tahlil qilinadi.

Tadqiqotning maqsadlari quyidagicha: Turkistondan chiqish jarayonini o‘rganish, o‘zbek jamoasining migratsiya strategiyasi va qabul qiluvchi mamlakatga moslashishini tahlil qilish; arab-musulmon madaniyatiga ega bo‘lgan mamlakatda turkiy jamoaning o‘zligini saqlash/rivojlanishini kuzatish. Mazkur tadqiqotning asosiy gipotezasi — o‘zbeklarning jamoaviy va etnik ongidagi so‘nggi o‘n yilda uyg‘onish va milliy tiklanish birgina O‘zbekiston mustaqilligining xalqaro maydonda paydo bo‘lishi bilan bog‘liq emas. Balki turli ijtimoiy holatlarning birlashuvi, xususan, Makka va Madinaga haj ziyorati markaziy o‘rin egallaydi. Ushbu diaspora vakillari vatanni tark etgach, o‘zlarini turkistoniy, buxoriy, o‘zbek, muhojir, qo‘qoniy, marg‘iloniy deb atashgan. Tadqiqotning yana bir maqsadi o‘zlikka oid ma’lum atamani boshqasiga nisbatan afzal ko‘rish yoki birgalikda qo‘llash sabablarini tushuntirishdir. "O‘zbek" atamasi so‘nggi o‘n yillikda ommalashganini ta’kidlash lozim, bu O‘zbekistonning mustaqillikka erishganligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Sovet Turkistonida ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning yomonlashuvi bilan bog‘liq migratsiya

O’zbek emigratsiyasi haqidagi tarixiy manbalarning zaifligi

Hozirda avlodlari Saudiya Arabistonida yashayotgan o‘zbeklar tarixan Turkiston deb atalgan hududdan kelganlar. XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida bu hudud Rossiya imperiyasining mustamlakasi bo‘lish arafasida edi. 1750-yillardan boshlab mustamlaka orqali kengayish siyosatini olib borgan Rossiya harakatining yakuniy bosqichi shu davrga to‘g‘ri kelgan. Rus istilosi oldidan Markaziy Osiyo uchta amirlik va turli qabila ittifoqlarining siyosiy ta’siri ostida edi. Mintaqaning asosiy davlatlari Qo‘qon xonligi, Xiva xonligi va Buxoro amirligi hududi hozirgi O‘zbekiston chegaralaridan kengroq edi. Turkman cho‘llari va qozoq dashtlari turkman qabilalari (Teke, Yomut, Ahal, Ersari va boshqalar)^[2] hamda qozoq juzlari (o‘rta juz, katta juz, kichik juz)^[3] tasarrufida bo‘lgan.

Tarixchilarning ta’kidlashicha, Rossiya iqtisodiy va strategik sabablarga ko‘ra Turkistonni bosib olishga bel bog‘lagan. Iqtisodiy jihatdan, Rossiya bu hududda paxta yetishtirishni rivojlantirib, to‘qimachilik sanoatining tez o‘sayotgan ehtiyojlarini qondirishni maqsad qilgan. Strategik nuqtayi nazardan, Chor Rossiyasi Markaziy Osiyo chegaralarida Britaniya ta’siri paydo bo‘lishidan tashvishga tushgan. Rossiya uchun bu janubga qarab kengayish, britaniyaliklar shimolga kengayishining oldini olishning bir usuli edi.^[4]

Texnologik qoloqlik va etnik bo‘linishlar Rossiya istilosining jadal kechishiga olib keldi. 1860–1876-yillar davomida Turkistonning asosiy shaharlarining barchasi bosib olinib, mavjud hokimiyatlar tugatildi. Qarshilik harakatlari, 1892-yildagi Toshkent qo‘zg‘oloni va 1898-yildagi Andijon qo‘zg‘oloni rus mustamlakachi qo‘shinlarini to‘xtata olmadi. Bolsheviklar inqilobi arafasida Markaziy Osiyoda harbiy va mustamlakachilik shaklida ruslar hukmronlik qilgan. Istisno tariqasida, Buxoro amirligi nisbiy va vaqtinchalik muxtoriyatdan foydalangan.^[5]

Rus mustamlakachilarining mavjudligi Oktyabr inqilobining Markaziy Osiyoga ham ta’sir qilishiga olib keldi. Dastlab, mahalliy musulmon aholi asosan yevropalik shaxslar ustunlik qilgan mahalliy inqilobiy qo‘mitalarda xush ko‘rilmagan.^[6] Vaziyat inqilobdan so‘ng o‘zgardi: partiya mahalliy aholiga yangi siyosiy tartibni (kommunistik g‘oyalarni olib kirish), iqtisodiy tuzumni (yer va chorvachilikni kollektivlashtirish orqali rejalashtirilgan iqtisodiyotni joriy etish) hamda ijtimoiy tuzumni (an’anaviy huquqiy va ijtimoiy tuzilmalarni tugatish, savodxonlikni oshirish va ayollarni ozod qilish, “hujum” kampaniyasini) joriy qilishni maqsad qiladi.^[7] Qatag‘on va ko‘ndirishning mohirona yo‘li orqali yangi tartib aksariyat mahalliy aholi tomonidan qabul qilindi.  Yangi tuzumni qabul qilmagan ozchilik esa muhojirlikni tanladi.

Emigratsiyaning tirik xotirasi

O‘tgan o‘n yillikda Markaziy Osiyoga oid migratsiya jarayonlari bo‘yicha qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Aksariyat tadqiqotlar bolsheviklar rejimining dastlabki davriga oid bo‘lib, asosan Markaziy Osiyoga yo‘nalgan migratsiya harakatlarini yoritadi. Bu tadqiqotlar Markaziy Osiyodan emigratsiyani tadqiq etmagan.^[8]

Shu maqsadda tadqiqotimiz ushbu notinch davrni boshidan kechirgan shaxslar bilan suhbatlarga asoslanadi. Ular mamlakatni tark etgach, Makka, Madina va Istanbul kabi shaharlarda yashayotgan oz sonli keksa ziyolilardir. Bu muhojirlar uzoq manzillarga yetib borguncha, surgun yo‘llari deb tanilgan yo‘llarni bosib o‘tganlar. Bular Rossiya Turkistoni va Xitoy Turkistoni o‘rtasidagi Andijon–O‘sh–Qashg‘ar yo‘li muhojirlik “an’anasi”ga mos keladi. So‘nggi tadqiqotlar XVIII asr boshidan beri ikki Turkiston o‘rtasida faol ishchi kuchi almashinuvi yo‘lga qo‘yilganini ko‘rsatadi.^[9]

Paxta dalalarida Qashqardagi mavsumiy ishlarga nisbatan yaxshiroq haq to‘langanligi sababli uyg‘urlarni Rossiya Turkistoniga kelgani kuzatilgan. Farg‘ona vodiysidan Qashqarga iqtisodiy migratsiya esa kam kuzatilgan. Biroq, Turkistonda Rossiya (keyinchalik sovet) hokimiyatining yangi tuzum bilan ziddiyatda bo‘lgan qochqinlarning bir qismi Qashqarga ko‘chib ketishdi. U yerda kichik o‘zbek jamoasi shakllanadi va bu jamoa hozirgacha Xitoyning Shinjon (Sharqiy Turkiston) avtonom viloyatida mavjud.^[10]

Qashqar atrofiga joylashgan o‘zbeklarning aksariyati mahalliy uyg‘urlarga qo‘shilib ketadi. Qolganlari esa Mao Szedun tarafdorlari hokimiyatga kelgach, 1950-yillardan boshlab, Pokiston orqali Saudiya Arabistoniga ko‘chib ketadilar va u yerdagi  mavjud o‘zbek jamoasiga qo‘shiladilar. Biroq, Saudia Arabistonidagi turkistonlik oqsoqollarning migratsiya hikoyalari aksariyat qochqinlar boshqa yo‘l, xususan, Afg‘oniston orqali o‘tganligini ko‘rsatadi. Hozirda bu chegara orqali o‘tish juda qiyin, ammo u davrda deyarli nazorat qilinmagan. Afg‘onistonda qadimdan etnik o‘zbeklar mavjud bo‘lib, ittifoq bilan Amudaryo orqali tabiiy chegaralangan edi. Aholi migratsiyasi mintaqada rus bosqini va bolsheviklar rejimidan oldin ham mavjud bo‘lgan. Amudaryoning ikkala qirg‘og‘ida o‘zbeklarning  yashaganligi inqilobdan oldin ham, keyin ham migratsiya harakatlarini osonlashtirgan.^[11]

Yuqorida qayd etilgan iqtisodiy (majburiy kollektivlashtirish), siyosiy (rus hokimiyatining joriy etilishi) va ijtimoiy (diniy urf-odatlarni cheklashlar) sabablar tufayli muhojirlar Amudaryodan o‘tib, boshpana izlab Afg‘oniston yoki boshqa mamlakatlarga ko‘chib ketganlar. Chegaradan ikki bosqichda o‘tishgan: 1917–1928-yillarda surgun qilinganlar dehqonlar va ocharchilikdan aziyat chekkanlar edi.^[12] Bu muhojirlarning aksariyati Amudaryoning narigi qirg‘og‘ida bir necha yil surgunda yashagach, o‘z vatanlariga qaytib ketgan.^[13] Ikkinchi bosqichda (1928-1939 yillarda) shaharlik muhojirlar iqtisodiy sabablardan ko‘ra, asosan, mafkuraviy sabablarga ko‘ra ko‘chib ketishgan. 1930-yillarda Stalinning qatag‘on siyosati kuchaygan davrga to‘g‘ri kelgan.^[14] Ikkinchi bosqichda ko‘chib o‘tgan ayrim muhojirlar “Bosmachilar” harakatiga xayrixoh edilar.^[15] Amudaryodan o‘tishda kichik va mustahkam bo‘lmagan qayiqchalardan foydalanishgan.^[16] Muhojirlar dastlab Imom Shohibga (Qizil qal’a va Shirxon Bandar deb ham ataladi) yetib kelib, keyin Kattag’on viloyatining markazi Xonobodga joylashganlar. Afg‘onistonning turli shaharlariga tarqalib ketishlariga qaramay, muhojirlar an’anaviy mahalla shaklidagi shahar tashkiliy hayotini saqlab qolganlar.^[17] Onomastikaga ko‘ra, Saudiya Arabistonidagi o‘zbek muhojirlarining aksariyati Farg‘ona vodiysidan kelgan^[18], bunga keyingi sahifalarda to‘xtalamiz.

Saudiya Arabistoniga joylashish va diaspora shakllanishi

Bu muhojirlarning hammasi Saudiya Arabistonida qolmagan. Aksariyati “birinchi qabul qiluvchi mamlakat”da (Afg‘oniston yoki Xitoy Turkistonida) qolgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin Afg‘onistonda yashagan muhojirlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochqinlar bo‘yicha Oliy Komissarligi bilan Turkiya yoki Misr hukumati o‘rtasidagi muzokaralar natijasida Turkiya yoki Misrda yashash huquqiga ega bo‘ldilar. Afg‘onistonda qolgan muhojirlar mahalliy o‘zbek aholisiga qo‘shilib ketishgan. Lekin Qunduz va Mozori Sharif hududlarida ayrim o‘zbek oilalari hozirgacha o‘zlarining farg‘onalik ekanliklarini da’vo qiladilar.^[19] Ba’zi o‘zbek muhojirlari 1940-yillarning boshlarida Peshovar va Karachi shaharlariga borib joylashishdi. Bu shaharlarning afzalligi ular Makka yo‘lida joylashligida edi. Xususan, Karachi qadimdan haj safariga otlanganlar uchun jo‘nab ketish porti bo‘lgan. Karachidan yo‘lga chiqqan bo‘lajak hojilar avval Hadramavtga yoki Jiddaga tushib, keyin Makkaga yo‘l olishardi. Muqaddas shaharlar muhojirlar uchun “ideal” boshpana sifatida ko‘rilgan. Makkaga bo‘lgan ehtirom butun dunyo musulmonlari orasida katta ta’sirga egaligini eslatib o‘tish kerak. Muqaddas shaharlarni ziyorat qilish, Ka’bada joylashgan “Qora tosh”ni (Hajar al-Asvad) o‘pish, Zamzam bulog‘i suvini ichib poklanish har bir musulmonning azaliy orzusi va islomning besh farzidan biridir. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v)ning hayoti, sunnatlar va Makka shahridan Madinaga hijrat qilishi (hijra) millionlab musulmonlarning tasavvurida iz qoldirgan kuchli ramzlar hisoblanadi. Bu voqea islom taqvimining boshlanishini belgilaydi. Muqaddas shaharlarning ta’siri tufayli ko‘plab musulmonlar bir kun kelib Makkada yoki Madinada yashashni, shu yerda vafot etib, payg‘ambar yaqinida dafn etilishni orzu qilganlar. Men dala tadqiqotim mobaynida bu kuchli ishtiyoqni kuzatdim: ko‘plab chet elliklar yoki ularning avlodlari shu paytgacha muqaddas shaharlarda payg‘ambar yaqinida bo‘lish uchun kelganliklarini aytishdi. Uzoq yillardan beri shu yerda yashayotganlar orasida turkistonliklarning avlodlari ham bor edi.

Saudiya mehmondo’stligining cheklovlari

Muhojirlar jamoasi tadqiq qilinganda, insonni o‘ylantiradigan bir savol paydo bo‘ladi: bu jamoa o‘z resurslarini saqlab qolish yoki ko‘paytirish, holatini yaxshilash hamda mavjud to‘siqlarni yengish uchun qanday strategiyani ishlab chiqadi?^[20] O‘zbeklar misolida bu strategiya mansubiyat shaklida namoyon bo‘lgan. Mamlakatlaridan hijrat qilishlari bilanoq muhojirlar o‘zlari uchun nechta nomlar qo‘llay boshlagan. Ular qishloq, mintaqa yoki etnik mansubligi orqali ta’riflashgan. Bu aholi guruhiga oid tadqiqotlarda ularni “Farg‘onachi” (ko‘pchilik Farg‘ona vodiysidan kelgan), “Qo‘qoniy” yoki “Kosoniy” (tug‘ilgan shahriga qarab) deb atashgan. “Turkistoniy” atamasi ham muhojirlar tomonidan, ham ular bilan yo‘l-yo‘lakay uchrashgan jamoa tomonidan ishlatilgan. “O‘zbek” atamasi esa ilgari ta’rif berilmagan holda tilga olingan va turkiy qabilalar ittifoqini anglatgan. Muhojirlar orasida bu nom deyarli ishlatilmagan, keyinroq, Sovet O‘zbekistoni tashkil topganidan so‘ng keng qo‘llanila boshlagan. Shuningdek, jamoaning o‘z maqsadini aniq tasavvur qilgach, asosan Arabistonga safarni yengillashtirish maqsadida ikki xil o‘zlik  qo‘llanilgan. Birinchisi “muhojir” atamasi edi. Bu atama yoki uning ko‘plik shakli “muhajirin” g‘arb tillarida “emigrant”, “immigrant”, hatto “qochqin” deb tarjima qilinadi. Bu atama ancha kuchli ramziy ma’noga ega bo‘lib, payg‘ambar Muhammad alayhissalom va ilk sahobalarga nisbatan qo‘llanadi. Ular e’tiqodlari tufayli ta’qib qilinganlarida, Makka shahrini tark etib, Madinaga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘lgan edilar. Keng ma’noda, shu atama e’tiqodi tufayli zulmga uchragan va musulmon bo‘lmagan tuzum ostida yashashga majbur bo‘lgan, e’tiqodini himoya qilish uchun qochqinlikni tanlagan musulmonlarga nisbatan ishlatilgan. Ispaniyadan Rekonkista davrlarida quvilgan musulmonlar, Bolqonlardan (Usmoniylar ma’muriy tilida “Rumeli” deyilgan hudud) Turkiyaga ko‘chib kelgan musulmonlar uchun ishlatilgan. Bu obro‘ va e’tirof olib keladigan sharafli atamadir. Shu sababli Makka yo‘lida yuzaga keladigan ehtimoliy to‘siqlarga qarshi o‘zbeklar o‘zlarini “muhojir” deb ataganlar. Ba’zilari Afg‘oniston yoki Pokistonda besh yil, o‘n yil, hatto ko‘proq kutishgan. Keyin Makka va Madinaga, islom tarixidagi birinchi “muhojir”ning qabrini ziyorat qilishgan.

Bu muhojirlarga obro‘ va ehtirom beradigan yana bir atama “Buxoriy” nomi edi. Buxoro shahri islom dunyosi uchun qadimiy va eng nufuzli diniy markazlardan biri bo‘lgan. Islom tamaddunining buyuk allomalari (Ibn Sino) Buxorodan chiqqan bo‘lib, muhojirlar Haj yo‘lida uchragan odamlarga buni eslatib o‘tganlar. Payg‘ambarning hadislari to‘plamini (Sahih al-Buxoriy) tuzgan buyuk faqih -Ismoil al-Buxoriy buxorolik bo‘lib, muhojir o‘zbeklar uni tez-tez dalil sifatida ko‘rsatishgan. Bu nufuzli o‘zlik yordamida, o‘zbeklar Saudiya Arabistonining uch muhim shahri Makka, Madina va Jiddaga o‘rnashishgan. Muhojirlar mashaqqatli dengiz safaridan hozirgi Yaman qirg‘oqlariga yoki Jidda portiga tushishardi. U yerda ularga uzoq vaqtdan beri yashayotgan kichik turkistonliklar jamoasi yordam berganlar. Bu jamoa vatanini rus bosqini tufayli tark etmagan, balki muqaddas shaharlarga bo‘lgan ehtiromi tufayli u yerda yashagan.^[21]

Mavjud raqamlarning kamligi va ishonchliligi pastligi sababli bu muhojirlarning sonini hisoblash qiyin. Britaniya yoki Amerika konsullik xizmati arxivlarida, poytaxtlariga yuborilgan diplomatik xatlarda taxminiy raqamlar uchrasa-da, ularning aniqligini tekshirish mushkul. Masalan, 1953-yil 31-martda AQSh elchixonasi tomonidan yuborilgan xatda “Turkistonliklarning soni 17 ming nafar” deb baholangan. Bu raqam “Xitoy va Sovet Ittifoqidan kelgan turkistonliklar jamoasi”ni qamrab olgan.^[22] Ushbu hujjatga ko‘ra, turkistonliklarning aksariyati Makka–Jidda hududida istiqomat qilib, ovqatlanish, etikdo‘zlik, novvoychilik bilan shug‘ullangan, badavlatlari esa tijorat qilgan. Migratsiya jarayoni klassik mantiqqa muvofiq rivojlangan: dastlab bir yoki bir necha oila a’zosi Arabistonga kelgan, keyinchalik qolganlar — yaqin qarindoshlar, ba’zan esa uzoq qarindoshlar ham kelgan. Oilaning to‘liq birlashishi uchun ba’zan bir necha yil kerak bo‘lgan. Turkistonliklar soni ortgani sari Saudiya shaharlarining chekka hududlarida Turkiston mahallalari paydo bo’lgan, bu jarayonda Saudiya hukumati deyarli ishtirok etmagan. Saudiylarning bu muhojirlarga munosabati o‘ziga xos bo‘lgan. Buni to‘liq anglash uchun, Saudiya davlati shakllanishini qisqacha eslatib o‘tish lozim. Turkistonliklar muqaddas shaharlarga kelgan yillari 1930–1940-yillarda Arabiston keng cho‘l, yosh davlat bo‘lib, uning shakllanishi bir necha o‘n yillarga cho‘zilgan. 1902-yilda Abdulaziz ibn Abdurahmon Al Saud Quvaytdan (u yerda boshpana topgan edi) qariyb qirq sodiq kishisi bilan chiqib, Riyoddagi Musmak qal’asini egallab oldi. Bu qal’adagi raqib sulola Al Rashid tomonidan tayinlangan hokimni tor-mor qilgan.^[23]

1910-yildan boshlab, Usmoniy imperiyasi zaiflashgach, bir necha yil ichida Abdulaziz Al Saud hukmronligi ostidagi hudud maydoni uch-to‘rt barobarga kengayadi. 1920-yilda hozirgi Yaman bilan chegaradosh Asir viloyati Saudiylar hokimiyatiga o‘tadi. 1924-yilning mart oyida Makka egallandi, keyingi harbiy yurishlar Saudiya hududini yanada kengaytirdi. Yaman va Ummon bilan ayrim chegara chiziqlari bahslarga sabab bo‘lsa-da, 1936-yilda qirollik chegaralari aniq belgilandi. Saudiya hukumati qashshoq va holdan toygan turkistonlik muhojirlarini yaxshi qabul qilgan. Buning ikki sababi bor edi: birinchidan, Saudiya hukumati bu turkistonlik muhojirlarining “aholi zichligini oshirish” salohiyatini ilg‘adi. Bepoyon va kam sonli aholi yashaydigan Saudiya Arabistonini mehnatkash, g‘ayratli va muqaddas shaharda o‘z o‘rnini topishga intilgan muhojirlar yordamida rivojlantirishi mumkin edi. Darhaqiqat, Saudiya neftdan foyda olishni boshlashidan oldin shu aholi qatlami hissasi bilan yosh, ulkan hududdan unumli foydalangan. ARAMCO (Arabian American Oil Company) 1944-yilda tashkil topgan bo‘lsa-da, 1960-yillardan boshlab Saudiya iqtisodiyotining asosiy poydevoriga aylandi. Arabistonda tadqiqotga qatnashgan keksa ziyolilar saudiy rahbarlariga mehmondo‘stlik va saxovati uchun minnatdorlik bildiradilar. Xuddi shu davrda haj ziyoratini ado etish, savdo qilish, siyosiy tashviqot bilan shug‘ullanish uchun boshqa jamoalar ham Saudiya Arabistoniga kelganlar. Yamanlik va Misrlik yirik ishchi guruhlari ham Saudiya Arabistoniga kelgan, biroq ular hech qachon iliq kutib olinmagan.

Ikkinchi sabab siyosiy va xalqaro xarakterga ega edi. Yosh Saudiya qirolligi o‘zining legitimligini muqaddas joylarni asrash va islom e’tiqodini himoya qilish vazifasi bilan bog‘lardi. Saudiya qirolining unvonida "muqaddas maskanlarning posboni" degan ibora mavjud. Ushbu muhojirlarni iliq kutib olish musulmon dunyosiga Saudiya Arabistonining diniy yetakchilikka da’vogarligini ko‘rsatardi.

Sovuq urush davrida g‘arb davlatlarining tarafdori, Amerika Qo‘shma Shtatlari bilan sodiq ittifoqchi sifatida Saudiya rejimi kommunizmga qarshi o‘z usulida hissa qo‘shishga intildi. Biroq bu jamoaga nisbatan saudiy mehmondo‘stligining chegarasi bor edi. Milliy til kurslariga ruxsat berilmagan, etnik xususiyatga ega (madaniy, siyosiy yoki boshqa) uyushmalarni tuzishga ham hukumatning qarshiligi sabab yo‘l qo‘yilmagan. Turkistonliklar hech qachon o‘zbek tilidagi maktablar tashkil etishni talab qilmagan. Vahiy va Qur’on tili sifatida arab tili saudiyaliklar uchun ham, turkistonliklar uchun ham muqaddas til bo‘lgani tufayli o‘zbeklar orasida til masalasi ikkinchi darajaga surilgan edi.

Shunga o‘xshash munosabatni boshqa turkistonlik jamoa — uyg‘urlarda ham kuzatish mumkin: ular hech qachon o‘z tillarida ta’lim olish huquqini qo‘lga kiritmagan, orzu ham qilmagan. Hind–pokistonlik jamoaning mavjudligi Saudiyada rasman tan olinmagan. O‘zbeklarning madaniy huquqlariga cheklovlar qo‘yilganligiga qaramay Saudiya hukumati ular haqida ijobiy tasavvurga ega. O‘zbeklar dastlabki kunlardanoq mehnatkash va mamlakat qonunlariga hurmat bilan qaraydigan jamoa sifatida ijobiy baholangan.

O’zbek o’ziligining mushkul saqlab qolish jarayoni

Dastlab tarqoq bo‘lgan o‘zbek jamoasi uyushib, diasporaga aylandi. Maqsadimiz “diaspora” tushunchasiga ta’rif berish emasligi sababli bu atamaning ta’rifini mazkur mavzuga oid adabiyotlardan o‘rganish mumkin.^[24] Mashhur ta’riflar Piyer Jorj^[25] va Gabriel Sheffer^[26] tomonidan berilgan. Birinchi ta’rif yahudiy diasporasi modeliga asoslanib, diaspora tushunchasi nazariyotchilarining aksariyati uchun haqiqiy paradigma hisoblanadi. Unga ko‘ra, bu atama “ketma-ket surgunlar natijasida yuzaga kelgan, ko‘chishdan oldin mustahkam shakllangan etnomadaniy birlikni” anglatadi. “Agar jamoaga mansublikni ifodalovchi ramziy belgilar, ona vatan va diaspora o‘zaklari o‘rtasida aloqalar mavjud bo‘lsa, “diaspora” atamasidan foydalanish o‘rinlidir”, degan zaruriy shart qo’yilgan.^[27] Shu ma’noda, ta’rifda kelib chiqish hududiga ishora qiladi: “diasporalarni birlashtiruvchi xususiyatlar etnomadaniy o‘zlik bo‘lib, e’tiqod, til, turmush tarzi orqali ifodalanadi. Bu o‘zlik ma’lum bir hududiy manbadan va makonga oid tarix orqali shakllanadi. Shu hudud jamoaning ongida umumiy Vatan, “yo‘qotilgan jannat” sifatida qaraladi”.^[28]

Gabriel Shefferning ta’rifi zamonaviy holatlarga mos kelib, guruh ichida umumiy etnik yoki milliy o‘zlikka oid ong va da’vo mavjudligini nazarda tutadi. Vatani yoki kelib chiqish hududi bilan haqiqiy yoki xayoliy aloqalar bo‘lishi zarur. Diaspora sifatida bu jamoaning siyosiy, diniy va madaniy tashkilotlari mavjud bo‘lib, assotsiativ hayot kechirishi kerak. Diasporaning asl ma’nosi yahudiy diasporasining majburiy tarqalishini anglatadi. Lekin siyosiy va iqtisodiy migratsiyani ajratish osonmas, siyosiy yoki iqtisodiy sabablar aralashib ketadi yoki bir vaqtda bo‘ladi. Shu ma’noda, diaspora bir xil (haqiqiy yoki afsonaviy) kelib chiqishiga ishonadigan migrant jamoalari o‘rtasida aloqalarni o‘rnatish va qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan, ularni qabul qiluvchi jamiyatlardan ajratib turadigan o‘ziga xos xususiyatlarni taqdim etadi.^[29] Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra, assotsiativ hayot kechirishmasa ham Arabistondagi o‘zbek jamoasini diaspora deb atash mumkin. Saudiya Arabistonida faqat Qur’on o‘quv markazlari va xayriya jamg‘armalari tuzish mumkin; uyushmalar tuzish taqiqlangani sababli turkistonliklar jamoaviy hayot kechirmaydi. Biroq 1991-yildan boshlab, turkistonliklar surgundan keyingi ilk marotaba vatan bilan keng qamrovli aloqalarni yo‘lga qo‘ydilar. Ikki qutblilik tugashi bo‘yicha quyida kengroq to‘xtalamiz. Hozir turkistonliklarning Saudiya Arabistoniga moslashuvi jarayonida o‘zlikning yemirilishi xavfiga diqqatni qaratamiz. Migratsiya va diaspora bo‘yicha tadqiqotchilar migrantlarning o‘z madaniyatini saqlab qolish usullari va strategiyalarini o‘rganishadi. ‘Jamoaviy bog‘liqlik’^[30] o‘zlikni saqlash yoki yo‘qotishini tushunishda ahamiyatga ega. Bu atama mezbon jamiyatda yuzaga keladigan “boshqachalik”ning tayanchi bo‘ladi. Aksariyat hollarda diaspora jamoasi bir mintaqadan, ba’zan bir qishloqdan kelgan kishilar va oilalar guruhidir. Bu migratsiya zanjirining natijasi bo‘lib, unda dastlabki muhojirlar avval qarindoshlarini, keyin qishloqdoshlari yoki qo‘shni qishloqlik qo‘shnilarini chaqirishgan. Mezbon mamlakatda oilalar yoki jamoalar vatanni eslatuvchi yoki uni qayta gavdalantiruvchi o‘zlik xususiyatlari yordamida ma’lum hududlarni egallaydi. Bu o‘zlik xususiyatlari orasida o‘ziga xos me’moriy uslub, etnik korxonalar yoki assotsiatsiyalar bo‘ladi. Ular tasvirlar va muayyan sanalarda o‘tkaziladigan bayram marosimlari orqali diaspora xotirasining eng kuchli ifodalanadigan joylariga aylanadi.^[31]

Kollektiv xotira va kelib chiqish hududi migratsiya va diaspora tadqiqotlarida asosiy tushuncha hisoblanadi. Mishel Brunoga ko‘ra, tarixda millati shakllangan vatanda yashayotgan xalq doimo ko‘z o‘ngida o‘tmishga oid belgi, ramz, dalillar (manzaralar, yodgorliklar, qishloqlar, shaharlar va hokazo) bo‘ladi. Diasporada yashayotgan xalq maishiy hayotida bunday narsalar bo‘lmagani uchun ularni kollektiv hamda individual xotirasida saqlaydi. Diaspora mezbon hududda ularni qayta tiklashga intiladi, kelib chiqish tarixi ularning xotirasida yashaydi. Bu voz kechish mumkin bo‘lmagan majburiy manba hisoblangani uchun hududiy (mintaqaviy yoki mahalliy) birlashmalarning ahamiyati shundan kelib chiqadi. Ularning vazifasi kelib chiqish hududi xotirasini, ideallashgan shaklda bo‘lsa ham, tirik va faol holda saqlashdir.^[32] Boshqa tomondan, o‘zlikni anglash ideallashgan hududga nisbatan xotirani qo’llab-quvvatlashni talab qiladi. Agar kelib chiqish hududi xorijiy davlat tomonidan bosib olingan bo‘lsa, uning taqdiri mahalliy xalqlarga bog‘liq, diaspora xotirani saqlashdagi roli orqali o‘zlik qo‘riqchisiga aylanadi. Kelib chiqish hududidagi milliy davlati mamlakat tashqarisidagi diaspora taqdiriga befarq bo‘lmaydi.

Ba’zan kelib chiqish davlati diasporani xorijdagi bo‘lagi sifatida ko‘rib, mamlakat ehtiyojlarini qondirish uchun diasporaning sadoqatidan foydalanadi. Masalan, Marokash yoki Turkiya diasporani mamlakat manfaatlariga xizmat qiladigan dominant guruhga aylanishi uchun faol ‘nazorat’ siyosatini olib boradi.^[33] Diaspora mamlakat iqtisodiyotiga jo‘natadigan valyuta tushumlari tufayli vatanining e’tiborini tortadi.^[34] Har qanday diasporaga xos bo‘lgani kabi o‘zbek jamoasi vatandan chiqqan dastlabki davrlarda yopiq holda yashab, o‘zligini saqlab qolgan. Muhojirlikning dastlabki yillarida til, urf-odatlar, kiyim-kechak saqlangan, chunki bu muhojirlar monoetnik mahallalarda yashagan. Ijtimoiy tadbirlar (bayramlar, to‘ylar)ni vatandagi kabi o‘tkazib, vatandagi kabi yashashni davom ettirishgan, o‘z mahallasini barpo etishgan. Boshqa turkiy jamoa, uyg‘urlar bilan nikohlar deyarli kuzatilmagan, o‘zbeklar va arablar o‘rtasidagi nikohlar ham kam uchragan.

Yaqinda kelgan bu diaspora hozirgacha yetakchilari nazorati ostida bo‘lib, ular vatan xotirasini jamoaviy ongda saqlashga harakat qilishgan. Diaspora yetakchilarining o‘zlikni saqlash chora-tadbirlariga qaramay, o‘zbeklar mezbon mamlakat jamiyatiga va iqtisodiyotiga integratsiyalashib, o‘zlikning yemirilishi kuzatildi. O‘zlikning yemirilishi deganda, o‘zbek o‘zligining yo‘qolib borishi, Saudiya Arabistonida arab-islomiy o‘zligiga singib ketishini nazarda tutmoqdamiz. Har bir diaspora o‘zligini saqlab qolishi uchun vatani bilan doimiy aloqada bo‘lishi, madaniyat, til mustaqil uyushmalar yoki mezbon davlat orqali o‘qitilishi lozim. O‘zbek diasporasi misolida esa asl madaniyat mezbon mamlakat arab madaniyatiga singib ketish xavfi ostida qolgani kuzatiladi. Asl madaniyatni saqlab qoladigan o‘zlik xususiyatlari bardosh berolmadi, hatto yaratilmadi. Masalan, Saudiyadagi muassasalarning qarshiligi tufayli turkistonliklar uyushmasi tashkil etilmadi. Til esa muhojirlikning ilk davrlarida saqlanib qolgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan yosh avlod arab tilida so‘zlashadigan bo‘lishdi.^[35] Uyushmalar tuzish imkoniyati yo‘qligi o‘zbeklarni, boshqa arab bo‘lmagan etnik guruhlar kabi, madaniyatni saqlashning muhim vositasidan mahrum qildi. Xuddi shu davrda Turkiyadagi o‘zbeklarning uyushmalari bo‘lib, o‘zbek va turk tillarida nashrlari ham mavjud edi.^[36]

Makka va Madinada o‘zbeklar tomonidan tuzilgan kam sonli uyushmalar asosan vaqf (Qur’on o‘qitishga ixtisoslashgan diniy xayriya jamg‘armalari) bo‘lib, ular turkistonlik bolalarga xizmat qilardi. Mezbon mamlakat aholisi kabi musulmon bo‘lgan o‘zbeklar vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib ketgan diniy farqlarga qaramay, masjidning potensial ”madaniy merosni saqlovchi” rolidan foydalana olmas edilar. Makka va Madinaning chekka tumanlarida joylashgan masjidlar Turkistoniy nomlar bilan atalgan bo‘lsa-da, diaspora o‘z mahallalarida qurilgan masjidlarni “al-Buxoriy” deb nomlagan. Bu masjidlar va Saudiya masjidlari orasida sezilarli farq kuzatilmaydi. Bir masjidga faqat bir etnik guruh (o‘zbek, yamanlik, pokistonlik) qatnashi ham kamdan-kam kuzatiladi. Vatandan butunlay uzilib qolish ham o‘zbeklarning milliy o‘zligini “zaiflashuv”iga olib kelgan. Ayrim afg‘onistonlik o‘zbeklar mustasno holda, sobiq SSSRning butunlay yopilishi vatanga qaytishni imkonsiz qilgan. O‘sha davr haqida so‘ralganda, Arabistondagi o‘zbek diasporasi “yetakchilari” “Hijratning dastlabki yillarida vatanga qaytish imkoniyatiga ishonardik. Ammo Turkistonda sovet hokimiyati mustahkamlanib, bir necha sotsialistik respublikalarga bo‘lingach, jamoamiz umidi so‘ndi. Saudiya Arabistoni aholisiga butunlay singib ketishimizga tobora ko‘proq ishona boshladik” dedilar.^[37] Ko‘pchilik o‘zbeklar uchun Turkiyaga borish, Arabistonda istiqomat qilayotgan turk diasporasi bilan aloqa o‘rnatish va turk tilini o‘rganish vatan sog‘inchi taftini pasaytirardi. Arabistonda olib borilgan dala tadqiqotlari davomida turk tilini yaxshi biladigan turkistonliklar soni ko’pligi hayratlantirdi. Aslida turk tili o‘zbek tilidan ancha farq qiladi, o‘rganish aqliy mehnat talab etadi. Umuman olganda, o‘zbek diasporasi doimo Turkiya bilan juda mustahkam aloqada bo‘lgan. Turkiyaga sayohat qilish, “‘vatanning o‘ziga xos hidini tuyish imkonini berardi”. Turkiyaga sayohatlar, Anadoludan kelgan hojilar va muhojirlar bilan aloqalar o‘zbek diasporasining turk tilini yaxshi bilishi sabablarini tushuntiradi. O’zbek diasporasi Turkiyaga, xuddi Arabistondagi o‘zbeklar kabi vatanni tark etib, turk shaharlariga joylashgan o‘zbeklar bilan aloqa o‘rnatish uchun ham borgan. Aksariyat Turkiyadagi o‘zbek diasporasidan turmush o‘rtoq tanlagan. 1970–1980-yillarda Saudiya Arabistoniga turk mehnat migrantlarining kelishi ham o‘zbeklar o‘rtasida bu tur nikohni ko‘paytirgan. O‘zlikka xos xususiyatlarini saqlash uchun barcha sa’y-harakatlariga qaramay, 1980-yillarning oxiriga kelib o‘zbek diasporasi tilini va turkistonlik xotiralarini unuta boshladi. Shunga qaramay, bir nechta keksa o‘zbek olimlari ma’lum bir xotiralarni saqlab qolgan. Ijtimoiy jihatdan, an’anaviy o‘zbek taomlari (manti, lag‘mon) yoki Farg‘ona vodiysiga xos shakar solinmagan ko‘k choy ichish kabi o‘zbek an’analarigina saqlanib qolgan. Ayollar tufayli bu o‘zbekona an’analar saqlanib qolgan: tashqi dunyo bilan kam aloqada bo‘lib, an’analarga ko‘proq bog‘langan.^[38] Ammo vaziyat 1980-yillarning oxirida o‘zgara boshladi: xalqaro tartibning o‘zgarishi Saudiya o‘zbeklari va Sovet o‘zbeklari o‘rtasida aloqalarni tikladi, haj yo‘llarining ochilishi esa o‘zbek xotirasini qayta uyg‘otdi.

O‘zbekiston mustaqilligi va Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar orasida o‘zlikni yangilanishi

SSSRning qulashi va O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklarning o‘zlik haqidagi tasavvurlariga ta’sir ko‘rsatdi. Vatanning “ozod bo‘lishi” kutilmagan hodisa bo‘ldi. Bu kutilmagan mustaqillikning oqibatlari haqida so‘z yuritishdan oldin, o‘zbek diasporasi sovet hokimiyati tomonidan qanday qabul qilinganiga e’tibor qaratish kerak. 1930-yillardan to Gorbachyov davrigacha sovet propagandasi xorijdagi o‘zbek diasporasi haqida deyarli gapirmagan. Inqilobdan keyin yoki Stalinning qatag‘onidan so‘ng mamlakatni tark etgan turkistonliklar “aksilnqilobchi, reaksionerlar, vatan xoinlari” sifatida talqin qilingan. Sovet hokimiyati bu muhojirlarni inkor etishining bir qancha “asosli sabablari” bor edi. Chunki ularning yetakchilari sovet tuzumini qoralovchi tadbirlarga qo‘shilganlar, Turkiya, Germaniya va Misrda qizg‘in intellektual faoliyat orqali uyushmalar tashkil etganlar.^[39] Saudiya Arabistoni hududida uyushma yoki jurnal tashkil etilmagan bo‘lsa-da, Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar vatan sog‘inchi bilan turk o‘ng qanoti kuchi ta’sirida shakllangan panturkizm nashrlari bilan hamkorlik qilganlar. Turkiya yoki Yevropadagi turkistonlik diaspora yetakchilari tez-tez haj safariga yoki siyosiy missiya bilan Saudiya Arabistoniga kelib turgan. Ular Makka yoki Madinadagi vatandoshlari tomonidan yaxshi kutib olingan. Buxoroning so‘nggi xoni Amir Olimxonning o‘g‘illari Makka va Jiddada bo‘lishi o‘zbek muhojirlarida qiziqish uyg‘otgan. Saudiya Arabistonidagi o‘zbek ziyolilari, jumladan, Zuhriddin Turkistoniy, “Milliy Turkiston” kabi diaspora jurnallarida faol ishtirok etishgan.^[40] Ikkinchi jahon urushidan boshlab sovet rejimi muhojir turkistonliklarga nisbatan adovati yanada kuchaydi. Bunga Germaniya tomonidan Turkiston legionining tuzilishi sabab bo‘ldi. Bu legion Qizil Armiya, asosan turkiy xalqlardan (o‘zbeklar, qozoqlar, ozarbayjonlar va boshqalar) iborat asirlardan tashkil topgan. Germaniyaning maqsadi turkiy tilli xalqlarni Sovet Ittifoqiga qarshi qo‘yish va Turkiyani urushga jalb etish edi. Germaniya mag‘lubiyatidan so‘ng,^[41] Turkiston legionidan omon qolganlar Germaniya va Turkiyada qoldilar va xorijdagi o‘zbeklar, jumladan Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar bilan aloqa o‘rnatdilar. Ular orasida Vali Qayumxon va Boymirza Xayit Saudiya Arabistonidagi o‘zbek diasporasi yetakchilari orasida yaxshi tanilgan va hurmat qilingan.

Qayta qurish davrining mamlakatdagi o’zbeklar va diasporalar o’rtasidagi munosabatlarga ta’siri

O‘zbekistonda qayta qurish yillari madaniy va o‘zlik masalalari erkin munozaralar uchun  yangi davrni boshlab berdi.^[42] Bu davrda Boltiqbo‘yi mamlakatlari tajribasiga o‘xshash madaniy yoki ekologik uyushmalar paydo bo‘la boshladi. Xorijdagi muhojirlarni qabul qilishda ham o‘zgarish kuzatilib, ba’zan turkistonliklar, ba’zan o‘zbeklar deb atala boshlandi. Mustaqillikdan oldingi davr o‘zbek matbuotida rasmiy hokimiyatning diaspora masalasidagi pozitsiyasi o‘zgargani kuzatiladi. O‘zbekistonda taniqli adabiy gazeta — O‘zbekiston adabiyoti va san’ati mustaqillikdan oldin o‘z sahifalarida maqola va intervyulardan iborat maxsus rukn ochgan. “O‘zbeklar va dunyo” deb nomlangan bu rukn xorijda yashayotgan o‘zbeklarning maktublarini o‘quvchilarga taqdim etgan. Shuningdek, Turkiya, AQSh, Germaniya va Saudiya Arabistonida yashayotgan o‘zbeklar haqida reportajlar ham chop etilgan. Tahririyat gazetxonlarni xorijdagi o‘zbeklarning yutuqlari bilan faxrlanishga chorlab, G‘arb universitetlarida dars berayotgan mashhur professorlarning xizmatlarini e’tirof etgan. Gazeta muharriri nozik mavzularga murojaat qilib, sovet rejimi tomonidan “vatan xoini, fashistlar bilan hamkor” sifatida ko‘rsatilgan o‘zbeklar haqida ham materiallar chop etgan. Bu Turkiston legioniga qo‘shilgan sobiq sovet askarlariga qaratilgan edi. Mustaqillik yaqinlashgani sari maqolalar yanada ochiq, yanada “o‘tkir”lashib borgan. Germaniyada faoliyat yuritgan, Turkiston legioniga jalb etilgani hammaga ma’lum,  mashhur o‘zbek professori Boymirza Xayit bilan reportaj berilgan. Gazeta xalqni uzoq yillar davomida “fashist” deb haqorat qilib kelgan vatandoshlaridan kechirim so‘rashga chorlaydi. Diasporadagi o‘zbeklarga nisbatan munosabat hokimiyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Mustaqillikdan bir hafta o‘tib, mamlakat rahbari Islom Karimov mamlakatni tark etishga majbur bo‘lgan o‘zbeklar hamda ularning xorijdagi avlodlariga hurmat ko‘rsatadi.^[43] Xorijda yashayotgan diasporaga nisbatan kutilmagan bunday munosabat nafaqat O‘zbekiston hukumatida kuzatilgan. Balki qozoq, qirg‘iz va turkman hukumatlari ham qo‘shni yoki uzoq mamlakatlardagi o‘z vatandoshlariga nisbatan iliq munosabatda bo‘lganlar. Qozog‘iston prezidenti Nazarboyev Mo‘g‘ulistonda yashayotgan qozoq ozchiligini qaytarish uchun strategiya ishlab chiqqan. Xitoyda, Shinjon avtonom hududidagi qozoqlar bo‘yicha ham urinib ko‘rgan, lekin natijasi sust bo‘lgan. Turkmanistonda bu birdamlik boshqacharoq tus oldi. Turkmanboshi rejimi asrlar davomida chet ellarda yashab kelayotgan yirik turkman diasporasi haqida afsona yaratib, buyuk yutuqlari bilan tarixga kirgan xalq sifatida taqdim etdi. XVI asrda O‘rta yer dengizida turkman flotining mavjudligi haqida gapirib, o‘z uslubida turkmanlar va usmoniy turklar o‘rtasidagi qardoshlikka ishora qildi. Bu birdamlik siyosatining negizi siyosiy maqsadlarga borib taqaladi. Qozog‘istonda vatandoshlarni qaytarish orqali davlatning etnik tarkibini qozoqlar foydasiga o‘zgartirish rejalashtirilgan. Turkmanistonda asosiy maqsad xalqni buyuk (haqiqiy yoki qayta qurilganidan) o‘tmishidan faxrlanishga undash edi. O‘zbekistonda esa maqsad nafaqat o‘zbeklarga, balki butun dunyoga o‘zbeklarning buyuk xalq ekanini, ular Markaziy Osiyo va ko‘plab mamlakatlarda yashashlarini hamda o‘zbek olimlari jahon tamadduniga hissa qo‘shganini ko‘rsatish edi. Ikkinchi tomondan, mustaqillik tufayli o‘zbek hukumati bu diasporaning yordami va ko‘magida mamlakatni ochib, uni modernizatsiya qilish va investitsiyalar jalb etishni ko‘zlagandi. Shu maqsadda postsovet hukumat mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab o‘zbeklar uchun haj safarini osonlashtirdi va hatto rag‘batlantirdi. Islomning besh ustunidan biri bo‘lgan haj ziyorati minglab chaqirim uzoq bo‘lsa-da, Osiyodagi musulmonlarni doimo jalb qilib kelgan. Temuriylar davrida hokimiyatlarning asosiy vazifalaridan biri ziyoratchilarning muqaddas shaharlarga borishlari uchun yaxshi sharoit yaratish bo‘lgan. Arxiv ma’lumotlari Usmoniylar imperiyasi^[44] va Markaziy Osiyo amirliklari haj masalasiga befarq bo‘lmaganini ko‘rsatadi.^[45] Rossiyaning Markaziy Osiyo hududini bosib olishi haj ziyoratiga to‘sqinlik qilmadi (tsarning Usmoniy sultonlari bilan munosabatlarni yomonlashtirmaslik istagi ham rol o‘ynagan). Bolsheviklar rejimi o‘rnatilishi bilan hajni cheklab, rasman “ortiqcha va jaholatparast” odat deb baholadi. Taqiqlash shu daraja kuchli bo‘ldiki, Markaziy Osiyo, Sovet Ittifoqi va Xitoy musulmonlari (Albaniya musulmonlari) ‘to‘rt ustunli musulmonlar’ deb ataldi. Ammo haj to‘liq taqiqlanmagan edi, juda oz musulmonlar guruhi Sovet Ittifoqidan haj ziyoratiga borardi. Aksariyat ziyoratchilar rasmiy dindorlar bo‘lib, Toshkent, Ufa yoki Boku Diniy Ishlar Boshqarmasining xodimlari edi. Masalan, 1945-yilda Sovet rasmiy statistikasiga ko‘ra,^[46] hajni ado etgan sovet ziyoratchilari soni atigi 17 kishini tashkil etgan. Bu raqamni Saudia Arabistoni rasmiy statistikasi ham tasdiqlagan,^[47] barcha ziyoratchilar rasmiy lavozimlarda ishlagan.^[48] Ikkinchi jahon urushidan keyin, sovuq urush davrida Sovet Ittifoqi hajga nisbatan nazoratini yumshatdi. Bu yumshatish Sovet Ittifoqi ishchilar va uchinchi dunyo musulmon mamlakatlariga taraqqiyot tarafiga qo‘shilishga chaqiriq uchun ishora edi. Sovetlarning hajga bo‘lgan bu munosabati yangilik emas edi. 1920-yillarda imperiyalarni zaiflashtirish maqsadida Sovet Ittifoqi Makkaga musulmon targ‘ibotchilarini yuborganlikda gumon qilingan. O‘sha davr Britaniya va Amerika diplomatik arxivlaridan olingan ma’lumotlar buni tasdiqlaydi.^[49] Bu amaliyot keng tarqalgan bo‘lib, faqat Sovetlarga xos emasdi. Sovetlar o‘sha davrda boshqa raqobatchilariga nisbatan hajning siyosiy imkoniyatlarni aniqroq tushungan. Bugungi kunda aksariyat musulmon davlatlari ziyoratchilarini muqaddas shaharlarga kelganlaridan so‘ng “zararli ta’sir”lardan himoya qilish maqsadida qat’iy nazorat qiladilar. Makka musulmon mamlakatlarida qo‘zg‘olon, davlat to‘ntarishi yoki inqilobni rejalashtirish uchun maxsus maskan bo‘lgan.^[50] Mavzuga qaytadigan bo’lsak, ziyoratchilar soni juda cheklanganligi sababli Sovet davrida haj ziyorati mavjud emas edi. Qayta qurish va Sovet Ittifoqining parchalanishi natijasida mustaqil respublikalardagi musulmonlar orasida haj ziyoratlari rivojlandi.

Makkaga yo‘lni qayta ochishda O‘zbekiston va Saudiya jamoaviy siyosat choralarining yaqinlashuvi

Qayta qurish davri tugab, O‘zbekiston mustaqilligi e’lon qilinganidan keyin, o‘zbek diasporasining qayta tiklanishi bilan davlat va din o‘rtasida ittifoq kuzatildi. Rejimning islomga nisbatan ochiq munosabati qo‘shni mamlakatlarni ham qamrab olib, jamiyatni dindan ajratmaslikka qaratilgan o‘zlik siyosati olib borildi. 1991-yildan boshlab Markaziy Osiyoning rahbarlari hokimiyatga kelgach (lavozimida tasdiqlangach), islomga munosabatini ko‘rsatish maqsadida Makkaga bordilar. Prezident Islom Karimov 1992-yil aprelida Jiddaga kelganida, Saudiya Arabistonining yuqori martabali amaldorlari tantanali ravishda kutib oldi. Qirol Fahd unga katta ehtirom ko‘rsatib, tavof^[51] paytida Karimovga shaxsan yo‘lboshchilik qildi va Ka’baning eshiklarini ochdi. Bu odatda islomning eng yuksak xizmatchilariga beriladigan imtiyozdir. Arabistondagi o‘zbek diasporasi yetakchilari tomonidan amalga oshirilgan tashabbuslar “O‘zbekistondan kelgan Islom Karimov — musulmon olamining buyuk faqihlardan biri Imom al-Buxoriyning avlodi” sifatida yuqori ehtiromni ko‘rsatilishiga sabab bo‘ldi. Bunday tanitish orqali Karimov Saudiya Arabistoni rasmiylarining eng oliy ehtiromiga loyiq edi. Prezidentning haj ziyorati keyingi haj ziyoratlariga ham yo‘l ochdi, dabdabali bo‘lmasa-da, ramziy ma’noda muhim edi. 1992-yildan boshlab haj “eyforiya”si boshlandi, uzoq vaqt taqiqlangan haj ziyorati  qonuniylashtirilib, uch tashkilot hamkorligi orqali yengillashtirildi.

Birinchisi — Toshkentdagi Diniy idora bo‘lib, butun Markaziy Osiyo va Qozog‘istonga emas, faqat O‘zbekiston musulmonlariga xizmat qiladigan bo‘ldi. O’zbekistonning milliy aviakompaniyasi “O‘zbekiston havo yo‘llari”  bu diniy muassasa bilan birgalikda minglab ziyoratchilarni Jiddaga tashishni yo‘lga qo‘ydi.^[52] Biroq ba’zi ziyoratchilar avtomobil yo‘li orqali borishni afzal ko‘rishdi, ba’zan avval Anqaraga borib, so‘ng Makkaga tushishardi.^[53] Haj ziyorati Arabiston bilan savdo qilish imkoniyatini ham berdi, O‘zbekiston iqtisodiyotining yopilishi sababli bu munosabatlar o‘zgarib bordi. Haj safarining qayta jonlanishida hissa qo‘shgan ikkinchi institut — dunyo bo‘ylab islomni targ‘ib qilish va himoya qilish orqali tanilgan “Rabita”^[54], ya’ni Butunjahon Islom Ligasi edi. Bu tashkilot Mustaqillikdan so‘ng Markaziy Osiyoda islomni qo‘llab-quvvatlash maqsadida Toshkentdagi Diniy idora bilan o‘zaro aloqa o‘rnatgan. Hatto qayta qurish yillarida Rabita Jiddadagi SSSR Bosh konsulligi bilan bog‘langan. Ular keksayib qolgan turkistonliklarga O‘zbekistonga borib, oila a’zolarini ko‘rishlariga ruxsat berishni so‘rashgan. Mustaqillikdan keyin esa Rabita o‘zbek ziyoratchilarini kutib olishda muhim rol o‘ynadi, bu ishda norasmiy tashkilot — Turkiston oqsoqollari jamiyati, faol o‘zbek diasporasi vakillari ko‘maklashdi. Vatanini sog‘ingan keksa, lekin faol ozchilik kiyinish qoidalaridan tortib, tavof marosimi va boshqa logistik masalalargacha vatandoshlariga haj ziyoratida yordam berdilar. Bu uch tashkilot faoliyati natijasida o‘zbeklarning birlashuvi va o‘zligini qayta kashf etishi kuzatildi. Bu uch tashkilotning hamkorligi bo‘lmaganda, diaspora va ona vatan o‘rtasida aloqalar qolmagan bir vaqtda, chinakam aloqalarni tiklanganini tushunish qiyin bo‘lardi. Mavjud ma’lumotlar haj ziyoratining yo‘lga qo‘yilishi oxirgi o‘n yil davomida Arabistondagi o‘zbek diasporasining assimilyatsiyasini sekinlashtirganini ko‘rsatadi. Haj tufayli avlodlar o‘rtasida qarindoshlik rishtalari qayta tiklandi. Oqsoqollarning xotirasi vatanni tark etgan qarindoshlarini yodda saqlab turdi. Vatanga qaytish, “teskari haj” qilish, Saudiyadagi keksa o‘zbeklarga vatanda qolgan qarindoshlarini topishga va oldin ko‘rmagan oila a’zolari tanitish imkonini berdi. Haj tufayli o‘zbek o‘zligida katta o‘zgarish yuz berdi. Avvallari afsonaviy va hissiy bo‘lgan diaspora ongli va aniq birlashma sifatida shakllanib, o‘zini va bir-birini tasavvur qilishni boshladi.

Yuqorida ko‘rsatilgan institutlar O‘zbekistondan o‘zbeklar va Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar o‘rtasidagi uchrashuv va o‘zaro munosabatlarda muhim rol o‘ynagan. Bu ikki muqaddas shaharda ko‘p uchraydigan mashhur ribatlardir. “Ribat” so‘zi arab istilosi davrida musulmon dunyosi chegaralarida qurilgan qal’alar (fortlar)ni anglatgan. Keyinchalik ma’nosi o‘zgarib, darveshlar xonaqosini ifodalagan.^[55] Saudiya Arabistonida turkistonlik muhojirlar  orasida, ribat tushunchasi vaqf (xayriya mulki) ma’nosida ishlatilgan. Dala tadqiqotlari davomida ikki muqaddas shaharda juda ko‘p ribat mavjudligi kuzatildi. Dastlab, ribatni biror badavlat inson xayr va saxovat yuzasidan o‘z yurti, mintaqasi yoki shahridan kelgan haj ziyoratchilariga yordam maqsadida barpo etgan. Namangan, Andijon yoki Qo‘qondan kelgan saxovatpeshalar tomonidan qurilgan ribatlar mavjud bo‘lgan. Hajga kelgan ziyoratchilar bu joylarda haj mavsumi davomida bepul yashab, ovqat bilan ta’minlangan. Ribatlar asoschisining moliyaviy yordami va ziyoratchilar tomonidan xayriya ko‘rsatish orqali faoliyat yuritgan. Haj yo‘llari qayta ochilguniga qadar bu maskanlar turkistonliklar uchun uchrashuv va ijtimoiylashuv joyi sifatida xizmat qilgan. Saudiya hokimiyati madaniy uyushmalar tuzishga ruxsat bermagani sababli, ribatlar diaspora uchun madaniy markaz vazifasini o‘tagan. Ribatlar muqaddas shaharlardagi “kichkina Turkistonlar” bo‘lib, ma’lum bir hududiy va o‘zlik belgisi sifatida namoyon bo‘lgan. Bu yerda “yo‘qotilgan vatan” haqidagi xotiralarni eslash uchun asosan yoshi katta muhojirlar yig‘ilishardi. 1991-yildan boshlab ribatlar bevosita O‘zbekistondan kelgan ziyoratchilarni ham qabul qilgach, vatandan kelgan o‘zbeklar va diasporadagi o‘zbeklar uchrashib, fikr almashadigan, Vatan haqidagi qarashlarni muhokama qiladigan maskanga aylandi. Haj orqali yuzaga kelgan uchrashuvlar bilan bir qatorda ta’lim va diniy hamkorlik orqali Saudiya Arabistoni va O‘zbekiston o‘rtasidagi aloqalar ham rivojlandi. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston fuqarolarini Saudiya Arabistonida ta’lim olishga jo‘natdi, ularni rag‘batlantirdi. Dunyoning turli burchaklaridan talabalarni qabul qiladigan, Amerikacha uslubdagi kampusga ega Madina islom universitetiga o‘nlab yoshlar o‘qishga kirdi. Saudiya hukumatining grantlari bilan kelgan o‘zbek talabalari Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar va vatan o‘rtasidagi aloqalarning mustahkamlanishiga hissa qo‘shdilar. Ba’zi o‘zbek oilalari Saudiya Arabistonidagi muhojir qarindoshlarini eslab, o‘g‘illarini Madinaga o‘qishga yuborishga  qaror qilishdi. Ular Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklarga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan, shu bilan birga muhojirlar ham o‘qishga kelgan yoshlarga katta ta’sir ko‘rsatgan. Farg‘ona vodiysida siyosiy islomning kuchayishi va rasmiy Toshkent repressiyalaridan keyin, haj singari, Saudiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi ta’lim almashinuvi ham deyarli to‘xtadi. Shu tariqa, O‘zbekistondan haj ziyoratchilari soni mustaqillikning dastlabki yillarida (1991–1994-yillar) yuqori bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik pasayib bordi. Islomning kuchayishidan xavotirga tushgan o‘zbek hukumati bir qator to‘siqlar qo‘ydi. Mamlakatda vahhobiylikning tarqalishi^[56] (bu atama ko‘pincha noto‘g‘ri ishlatilgan) qisman Saudiya Arabistoni va O‘zbekiston o‘rtasidagi aloqalarga bog‘liq edi. Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar dastlab ajdodlari vatanini tark etishga majbur bo‘lgan vatandoshlar sifatida qabul qilingan bo‘lsalar, 1994-yildan boshlab hukumat nazarida ijobiy taassurot qoldirmaydigan guruhga aylandilar. Haj ziyoratchilari va Saudiya o‘zbeklari “vahhobiylikni” olib kirayotgani haqidagi tasavvurga berilgan hukumat,^[57] hajni to‘liq taqiqlamagan bo‘lsa-da, qattiqroq nazorat qilishga intildi. Shaxsiy tashabbuslar to‘xtatilib, haj ziyoratchilari rasmiy guruhlarda yuborila boshlandi. Ular Saudiya Arabistoniga yetib borganidan so‘ng vahhobiylikda gumon qilingan diasporadagi o‘zbeklar bilan muloqotlari nazorat ostiga olindi. O‘zbekistonlik ziyoratchilarda ribatlarda qolish imkoniyati kamayib, “xavfli g‘oyalarni oldini olish” uchun rasmiy delegatsiya ularni o‘zbek mahallalaridan uzoqdagi mehmonxonalarga joylashtirdi. Vatanga qaytishni orzu qilgan keksa muhojir o‘zbeklar ham 1994-yildan keyin O‘zbekiston vizasini olishda qiyinchiliklarga duch kelishdi. Jidda shahridagi O‘zbekiston konsulligi vizalarni kamroq berish bo‘yicha maxsus ko‘rsatma oldi.^[58] Hukumat bu orqali vatanga qaytgan muhojirlarning O‘zbekistonda da’vat  qilish faoliyatini oldini olishni uringan.^[59] Biroq bu cheklovlar o‘zbeklarning qayta o‘zligini tiklash jarayoniga ta’sir qilmagan. Barcha to‘siqlarga qaramay, o‘zbek hukumatining qattiq nazorati ostida bo‘lsa ham haj ziyoratlari davom etmoqda. Saudiya Arabistonidagi o‘zbek o‘zligi mustaqil rivojlanishini davom ettirsa-da, haj ziyorati o‘zlikni saqlashning  “qutqaruvchisi” bo‘lib qolmoqda.

Xulosa: Yangi o‘zlik va kelajak qanday bo‘ladi?

Saudiya Arabistonidagi o‘zbek diasporasi misolida o‘ziga xos bir o‘zlikni saqlash yo‘llarini ko‘rish mumkin. O‘zbeklar misolida til, xotira, haj keng maqsadlarda qo‘llanilgan. Bu o‘ziga xos vaziyatda “o‘zlikning o‘zgarishi va moslashuvi” kabi atamalar yanada mosroq bo‘ladi. Har qanday etnik guruh kabi muqaddas shaharlarda muhojirlikda yashayotgan turkistonliklarning o‘zligi doim rivojlanib borgan. Sharoit va imkoniyatlarga qarab, diaspora o‘zligining bir qismini boshqasidan ko‘ra faolroq namoyon qilgan. Diasporaning ayrim a’zolari o‘zlarini qo’qonlik (yoki marg‘ilonlik yoki andijonlik), turkistonlik, muhojir, Buxoriy yoki o‘zbek sifatida tanitishgan. Makkaga ko‘chib ketish yo‘llarida ular o‘zlarini kofir hokimiyat istilosidan aziyat chekkan bechora muhojirlar deb ko‘rsatishgan. Saudiya Arabistonida esa Buxoro o‘tmishda ulkan islomiy ilm markazi bo‘lganidan kelib chiqib, Ismoil al-Buxoriy yurtidan kelgan ‘Buxoriy’ deb atashgan. Turkiyalik muhojir turklar bilan savdo aloqalarida turkistonlik deb tanitganlar yoki ba’zida panturkist qarashlarini ilgari surishgan. So‘nggi o‘n yil ichida esa, O‘zbekistondan kelgan o‘zbeklar bilan muloqotda bo‘lganimizda, garchi ular uchun hali chuqur ma’no kasb etmasa-da, va ko‘pincha kamsituvchi ma’noga ega bo‘lsa-da, “qavm” (qabila) g‘oyasi  bilan bog‘liq bo‘lsa ham,   ular o‘zlarini “o‘zbek” deb atay boshlashdi. Bu ko‘proq siyosiylashgan ziyolilar fikridir. Vatanni tark etgan paytda “o‘zbek” atamasi ko‘proq bir qabila ma’nosini anglatardi. Sovet davrida esa bu atama semantik jihatdan to‘ldirilib, milliy mazmun kasb etdi. O‘zbekiston mustaqilligidan oldin esa Saudiya Arabistonidagi ayrim o‘zbek ziyolilari bu atamani rad etishardi. Ularning nazarida bu so‘z mustamlakachilik bo‘linishining mahsuli bo’lib, “Turkiston” atamasini afzal ko‘rishgan. 1991-yildan boshlab, odamlar ongida bu ‘mustamlakachilik bo‘linishi” qanday mazmun kasb etganini ko‘rgach, Islom Karimov tasavvuridagi mustaqil O‘zbekistonni maqtashga moyil bo‘lib, o‘zlarini “o‘zbek” sifatida tanitishgan. Demak, o‘zlik doimo o‘zgarib, sharoitga moslashadi. Ba’zida u boshqalar tomonidan belgilanishi yoki guruh yashayotgan muhit tomonidan yuklanishi mumkin. Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar uchun ham shunday bo‘ldi: ularning moslashuvchanligi (assimilyatsiya va akkulturatsiya deyish mumkin) saudiyaliklar ko‘zida “haqiqiy fuqarolarga” aylantirmadi. O‘zbek o‘zligi qanday rivojlanishidan qat’i nazar, oddiy saudiyalik uchun “turkistoniy” yoki “buxoriy” bo‘lib qoldi. O‘zlikni har doim ham insonning o‘zi tanlamaydi, ba’zida u qisman bo‘lsa-da tashqaridan yuklanadi. Saudiya jamiyatining o‘zbeklarga o‘zlikni yuklash usuli noto‘g‘ri tushunilmasligi kerak. Bu jamiyat yopiq va uzoq yillardan beri bu yerda yashab kelayotgan xorijiy diasporalarni qabul qilishdan bosh tortsa-da, turkistonliklar misoli jamiyatda baribir integratsiya mexanizmlari mavjudligini ko‘rsatadi. Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklar (uyg‘urlar kabi) Saudiya jamiyatiga juda yaxshi integratsiya qilgan. Fuqarolikni kam hollarda beradigan mamlakatda Saudiya fuqaroligini olganlar, savdogar, shifokor, davlat xizmatchisi yoki professor kabi barcha darajalarda uchratish mumkin. “Buxoriy” yoki “turkistonlik” o‘zliklari qirollikdagi barcha ijtimoiy-professional qatlamlarga chuqur singib ketganligi uchun kundalik hayotning bir qismiga aylangan. Yaqin kelajakda bu diasporaning hayoti sezilarli darajada o‘zgarishi ehtimoldan yiroq. Vatan bilan bir necha yillik aloqalardan so‘ng, bu diaspora Saudiya Arabistonida qolishga qaror qilgan. Hozirgi paytda O‘zbekiston va Saudiya Arabistoni o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar o‘zbekistonliklar bilan saudiyalik o‘zbeklar o‘rtasida ko‘proq muloqot talab qiladigan darajada faol emas. Bu esa, o‘z navbatida, Saudiya Arabistonida yashayotgan diasporaga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. O‘zbekiston ilgaridagidek “kofir davlat tomonidan bosib olingan Turkiston” timsolida tasavvur yaratmaydi.  Shu sababli o‘zbek o‘zligi va  o‘zbek–saudiy o‘zligi o‘rtasidagi chegaralar uzoq vaqtgacha yo‘qolmaydi. Bir tarafda oltmish yillik sovet hayoti, ikkinchi tarafda shuncha yillik arab hayoti birgina qayta uchrashuv bilan tiklanib ketmaydi. Ular qachonlardir yo‘qolib ketish xavfi bormi?

[1] Mazkur matnda aslida keltirilmagan bo‘lsa-da, o‘quvchiga hurmat va odob nuqtayi nazaridan Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) nomidan keyin “s.a.v.” iborasi qo‘shib yozildi.

^[2] Michael Ochs, «Turkmenistan: the quest for stability and control», en: Karen Dawisha et Bruche Parott, eds, Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and Caucasus (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), pp 312–360

^[3] Qozog‘istondagi “juz” tizimi haqida qarang: Shirin Akiner, Formation of the Kazakh Identity (London: Royal Institute of International Affairs, 1994).

^[4] Bu ikki kuch o’rtasidagi raqobat ko’plab adabiyotlar paydo bo’lishiga olib keldi: Peter Hopkirk, The Great Game, On Secret Service in High Asia (Oxford: Oxford University Press, 1990)

^[5] John Anderson, The International Politics of Central Asia (Manchester: Manchester University Press, 1997), 225 p.

^[6] O’sha manba

^[7] O‘sha manba, 1-2 bandlar

^[8] Hisao Komatsu, Chika Obiya, John Schoeberlein, eds, Migration in Central Asia: Its History and Current Problems, JCAS Symposium Series 9 (Osaka: The Japan Center For Area Studies, 2000).

^[9] CEMOTI jurnalining 1998 yil 25-sonli "XX asrda uyg‘urlar" nomli maxsus nashri, Hegel Ishoqov, Xadiya Ahmedova va Frederik Jan Bessonning tadqiqotlari

^[10] O‘sha manba

^[11] Odrey C. Shalinsky tadqiqotiga ko‘ra, kelib chiqishi Farg‘ona vodiysidan, Afg‘onistonda yashaydigan o‘zbeklar mang‘it, ming, qarluq, qong‘irot, kenegez, qitay, qipchoq, qang‘li, chig‘atoy, qatag‘on, durmen, laqay va boshqalardir. Muallif Gunnar Yarringning «The classification of Turk tribes in Afghanistan» (Afg‘onistondagi turkiy qabilalar tasnifi) nomli asariga tayanadi (Lund Universitets Arsskrift, Vol 35, n° 4, 1935, pp 3–104.

^[12] Audrey C. Shalinsky, Long Years of Exile. Central Asian Refugees in Afghanistan and Pakistan (Lanham, New York, London: Universitiy Press of America, 1994)

^[13] O‘sha manba

^[14] O‘sha manba

^[15] "Bosmachilar" atamasi turkcha *basmak* (bosqin uyushtirmoq) so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, Markaziy Osiyoda ko‘p millatli va antibolshevik qurolli partizan harakatini anglatgan. Dastlab g‘alabalarga erishilgan bo‘lsa-da, bu harakat qisqa muddatda sovet hokimiyati tomonidan bostirilgan. Qarang: Baymirza Khayit,

Basmacılar: Turkistan Milli Mucadele Tarihi, 1917–1934 (Istanbul: Milli Diyanet Vakfi, 1997)

^[16] Abdulhakim al Buxoriy bilan suhbat, Madina, 2001-yil noyabr

^[17] An’anaviy o‘zbek mahallasi —   saylov orqali tayinlangan rahbar — oqsoqollar boshchilik qiladigan ma’muriy birlikdir. Saudiya Arabistonida, asosan, markaziy osiyoliklar istiqomat qilinadigan mahallalar o‘zbek mahallasi (turkistoniy yoki buxoriy mahallasi) deb ataladi

^[18] Shalinskiy tadqiqoti Afg‘oniston bilan cheklanib, ularni “Farg‘onachilar”* deb ataydi. Saudiya Arabistonida o‘zbeklar bilan o‘tkazilgan tadqiqotlar bu fikrni tasdiqlaydi: qochqinlarning aksariyati Farg‘ona vodiysidan kelgan

^[19] O‘sha manba

^[20] Nazariy mulohazalar uchun qarang: S.N. Eyzenshtadt, Moshe Shokeid va Shlomo Dashenning "The Predicament of Homecoming" (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1974)

^[21] Makka va Madinada muqaddas shaharlarining "noqonuniy joylashuvchilari" avlodlari, payg‘ambar “oshiqlari” hijratga ergashganlar ko‘p uchraydi. Tarixdan ma’lumki, haj safarini uzoq davom ettirgan bunday hojilar muqaddas shaharlarning posbonlari uchun muammolar tug‘dirgan. Ba’zan Makka imomi eng yaxshi haj — vatanga qaytadigan haj deb, fatvo chiqarardi. (Qarang: Slimane Zeghidour, "La vie quotidienne à la Mecque de Mahomet à nos jours" Parij: Hachette, 1989).

^[22] 1953-yil 31-mart 290-sonli xat, 886.411/3–3153 raqami ostida arxivga kiritilgan.  Hajga oid keng qamrovli qiziqarli arxiv materiallari va statistik ma’lumotlar Londonda chop etilgan. Qarang: "Records of the Hajj. A Documentary History of the Pilgrimage to Mecca", 8-jild (London: Archive Editions, 1993), 125–140-betlar.

^[23] Saudiya Arabistoni qirolligining shakllanishi haqida batafsil ma’lumot uchun qarang: Madawi Al Rasheed, "A History of Saudi Arabia"(Cambridge: Cambridge University Press, 2002).

^[24] Michel Bruneau (tahr.), Diasporas (Monpelye: Gipreclus, 1995). Muallif diaspora tushunchasiga oid mavjud ta’riflarning aksariyatini ko‘rib chiqadi.

^[25] Pierre George, Ge´opolitique des minorite´s (Paris: PUF, Coll. «Que Sais-Je?», 1984).

^[26] Gabriel Sheffer, ed, Modern Diasporas in International Politics (London: Croom Helm, 1986).

^[27] O‘sha manba

^[28] O‘sha manba

^[29] Bruneau, op cit, n 24

^[30] Martine Hovanessian, Le lien communautaire (Paris: Armand Colin, 1992)

^[31] Bruneau, op cit, n 24.

^[32] O‘sha manba

^[33] Stefan de Tapiyaning Yevropadagi turk migrantrlari tadqiqotiga qarang

^[34] Qarang: Faist, T. (1998). Transnational social spaces out of international migration: evolution, significance and future prospects. European Journal of Sociology/Archives européennes de sociologie, 39(2), 213-247.

^[35] Til va o‘zlik o‘rtasidagi bog‘liqlik bo‘yicha qarang: Jacob Landau, «Diaspora and language», in: Gabriel Sheffer (tahr.), Modern Diasporas in International Politics (London: Croom Helm, 1986), 75–102. Ushbu tadqiqotda sobiq SSSRning turk dunyosidagi til masalasiga batafsil to‘xtaladi.

^[36] Lowell Bezainis Turkiya va boshqa mamlakatlardagi turkistonlik muhojirlar tomonidan yaratilgan nashrlarning to‘liq ro‘yxatini tuzadi. Adabiyotlar qismida ko‘rsatilgan maqolasiga qarang

^[37] Abdulhamid Andijoniy bilan suhbat, Jidda, 2000-yil dekabr

^[38] Bezainis, op cit, n 36.

^[39] Muallif bilan suhbat, Makka, 2000-yil noyabr va Toshkent, 2002-yil iyun

^[40] Mazkur legionning tarkibi haqida qarang: Charles Warren Hostler, The Turks of Central Asia (Westport, CT: Praeger, 1993), 133–144-betlar

^[41] Ste´phane Dudoignon, «Les me´dias autonomes d’Asie centrale», Bulletin de l’Association des anciens e´le`ves de l’INALCO, Novembre 1993, pp 95–121.

^[42] “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”, 1991-yil 27-sentabr

^[43] Barcha turkiy mamlakatlarda tarixshunoslikda jahon tamadduni g‘oyasi ko‘p uchraydigan mavzudir. Qarang: Étienne Copeaux, Espace et temps de la nation turque, analyse d’une historiographie nationaliste (Parij: Éditions du CNRS, 1997)

^[44] Faroqhi, S. (1994). Pilgrims and Sultans: the hajj under the Ottomans 1517-1683. Tauris

^[45] Kuru, A. (1998). Türkiyenin Orta Asyaya Yönelisi: Dokuz Asır Sonra Politika Degisimi. Türkiye Günlügü, (51), 78-88.

^[46] Sovet monitori, 1945-yil 4-yanvar

^[47] Oum al Qura, 1949 yil 30 noyabr

^[48] Qarang: Records of the Hajj. A Documentary History of the Pilgrimage to Mecca, 7-jild (London: Archive Editions, 1993), 631–644-betlar.”

^[49] O’sha manba

^[50] Jazoirda fransuz mustamlakachilik bosqiniga qarshi qo‘zg‘olonlar Makka shahrida rejalashtirilgan, hind sipoylarining Britaniya imperiyasiga qarshi qo‘zg‘oloni ham haj paytda rejalashtirilgan edi.

^[51] Tavof — Ka’bani yetti marta aylanib, duolar o‘qiydi. Makkada hojilar Ka’bani aylanish marosimini bajarishda yordam beruvchi mutavvif xizmatidan foydalanishlari mumkin. Qarang: Zeghidour, o’sha manba, № 21.”

^[52] Mustaqillikdan keyin har yili Makkaga borgan hojilar soni aniqmas. 2001-yil dekabr oyida Toshkentdagi Diniy ishlar boshqarmasi bunday ma’lumot bera olmasligini bildirgan

^[53] 1992, 1993 va 1994-yillarda “O‘zbekiston adabiyoti va aan’ati”’ gazetasida chop etilgan haj safariga oid maqolalarni qarang

^[54] 1962-yilda Saudiya Arabistoni hukumatining tashabbusi bilan Umumjahon Islom Ligasi (arabchada Rabita) tashkil etildii. Liga arab sovuq urushi davrida, Rasmiy Qohiraning “progressiv arab millatchiligi” bilan Riyodning “feodal va amerikacha islom”i o‘rtasidagi qarama-qarshilik sharoitida paydo bo‘ldi. Ligaga dastlab butun dunyo ummatini tor milliy davlatga, e’tiqodni irqqa va islomchilikni arabchilikka qarshi qo‘yish vazifasi yuklangan edi. Bugungi kunda uning vazifalari uch yo‘nalishda: Qur’onni keng miqyosda tarqatish orqali e’tiqodni yoyish; islom ta’limotini rivojlantirish; insonparvarlik yordamini ko‘rsatish.”

^[55] Zarcone, T. (1996). Une route de sainteté islamique entre l’Asie centrale et l’Inde: la voie Ush-Kashghar-Srinagar. Cahiers d’Asie centrale, (½), 227-254.ga

^[56] Vahhobiylik ta’limoti XVIII asr o‘rtalarida Muhammad ibn Abdulvahhob tomonidan Saudiya Arabistonida paydo bo‘lgan islomiy fundamentalistik mafkuradir. Bu mafkura Saudiya Arabistoni hokimiyatining sodiq ittifoqchisi bo‘lib kelgan. U payg‘ambar davridagi islomiy amaliyotlarga qaytishni targ‘ib qilib, butparastlik amaliyotlariga, so‘fiylikka, o‘liklarga sig‘inishga qarshi chiqadi. Qarang: Antoine Basbous, L’Arabie Saoudite en question (Parij: Perrin, 2002).

^[57] Hisham Davudning tadqiqotlariga ko‘ra, saudiy vahhobiyligi qirollik chegaralaridan tashqarida ko‘zga tashlanmaydi. Vahhobiylikka yaqin bo‘lgan fundamentalistik oqimlar mavjud, ammo ularni Muhammad ibn Abdulvahhob asos solgan mafkuraning eksporti deb hisoblab bo‘lmaydi. Qarang: Hisham Dawood, ma’ruza, Ijtimoiy Fanlar Bo‘yicha Oliy Tadqiqotlar Maktabi, Parij, 2002-yil 10-iyun

^[58] Abdulqodir Marg‘iloniy bilan suhbat, Madina, 2001-yil noyabr

^[59] Saudiya Arabistonidagi o‘zbeklarning O‘zbekistondagi islomiy uyg‘onishga qo‘shgan hissasini e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Mustaqillikning dastlabki yillarida Rabita o‘zbek jamoasi rahbarlariga O‘zbekistonda da’vatchi nomzodlarni topishni taklif qiladi. Rabita arabcha va o‘zbekcha ikki tilli, Qur’onni mukammal yod olgan, sakkiz hofiz o‘zbekni topa olgan. Bu shaxslar o‘z “ona vatanlari”ga yuborilib, “haq so‘z”ni targ‘ib qilishdi. Farg‘ona vodiysida islomga bo‘lgan qiziqish Saudiya hukumati hisobidan ishlagan bu da’vatchilar tomonidan yuzaga kelmagan.