ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΜΠΑΧ ΚΑΙ ΜΠΕΤΟΒΕΝ

Η μουσική, ως τέχνη του χρόνου, αποτελεί το βαθύτερο πεδίο όπου η συνείδηση συναντά το σύμπαν στη πρωτογενή οντολογική διάστασή του, στη μη-ερμηνεύσιμη μορφή του. Στην οντολογική αυτή διάσταση, οι μορφές της μουσικής δεν είναι απλές αισθητικές εκδηλώσεις αλλά τρόποι φανέρωσης του Είναι. Δύο από τους πιο κομβικούς τρόπους αυτής της φανέρωσης αναδύονται μέσα από τη μουσική του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ και του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Η σύγκριση τους δεν μπορεί να είναι εξωτερική, συνιστά σύγκριση δύο ανθρωπολογικών και κοσμολογικών αρχών, δύο μορφών σχέσης ανάμεσα στον Άνθρωπο και τον Κόσμο, δύο πρωταρχικές δυνατότητες της ύπαρξης: την αναγκαιότητα και την ελευθερία, την κοσμική τάξη και την ανθρώπινη μεταμόρφωση.

1. Ο Μπαχ: Η μουσική ως αρχέτυπο της κοσμικής αρμονίας

Η μουσική του Μπαχ δεν παρουσιάζει απλώς μια δομή αλλά αναδεικνύεται ως αρχέτυπο της κοσμικής γεωμετρίας, εκφράζεται η νομοτελειακή διάσταση του κόσμου, η αρμονία της κοσμικής αναγκαιότητας. Η μουσική του, γεμάτη πολυφωνία και αντίστιξη, αποτυπώνει μια διαρκή αρμονία που αναδύεται μέσα από την αλληλεπίδραση των φωνών. Οι φούγκες του και οι συνθέσεις του ενσωματώνουν έναν καθορισμένο μουσικό κανόνα που είναι ανεξάρτητος από τη βούληση του συνθέτη, αλλά εκφράζει την αναγκαία τάξη του κόσμου. Η μουσική του Μπαχ ακολουθεί αυστηρούς κανόνες σύνθεσης, αλλά ταυτόχρονα μέσα από αυτή τη στρωτή δομή γεννιέται η ελευθερία του να συνδυάζει τις φωνές και να δημιουργεί νέες ηχητικές δυνατότητες. Ο Μπαχ δημιουργεί, δηλαδή, εντός των ορίων, αλλά μέσω αυτών των ορίων εκφράζει τη μέγιστη δημιουργικότητα. Η αναγκαιότητα στον Μπαχ δεν καταπιέζει τη δημιουργία, αλλά την ενισχύει και την ενσωματώνει μέσα σε ένα δομημένο σύστημα. Η μουσική του Μπαχ είναι μια εμπειρία της τάξης του κόσμου. Η ταυτότητα και η επανάληψη είναι στοιχεία που καθορίζουν την καλλιτεχνική του μέθοδο. Δεν υπάρχει τίποτα τυχαίο στη σύνθεσή του: κάθε φωνή είναι ένα απαραίτητο στοιχείο που εντάσσεται στην ολοκληρωμένη δομή της μουσικής του έργου. Η αναγκαιότητα είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο η μουσική αναπτύσσεται

Ο Μπαχ είναι ο μύστης της καταφατικής συμπαντικότητας: αποδέχεται ότι υπάρχει μια ενότητα προγενέστερη της ανθρώπινης βούλησης και μέσα από τη μουσική την καθιστά ακουστή. Σε αυτό το πλαίσιο, η μουσική γίνεται μορφή οντολογικής μνήμης· μας θυμίζει ότι ανήκουμε σε έναν κόσμο όπου κάθε τι έχει θέση, κάθε φαινόμενο εντάσσεται σε μια αλληλουχία νοήματος. Η αισθητική του είναι η αισθητική της αναγκαιότητας: δεν υπάρχει τίποτα το τυχαίο, τίποτα το περιττό. Η μουσική γραφή του είναι σαν ένας καθρέφτης όπου ο κόσμος ανατέλλει ως τάξη. Ο Μπαχ θεωρείται ο μουσικός συνθέτης που έθεσε το σύμπαν ως γεωμετρική δομή: το έργο του αντανακλά την αρμονία των κόσμων, όπου το κάθε στοιχείο εντάσσεται σε μια καθολική, προορισμένη τάξη. Αυτή η τάξη, ωστόσο, δεν είναι απλώς εξωτερική και εξωγενής στον άνθρωπο. Αντιθέτως, αποτελεί την ενδογενή διάσταση της πραγματικότητας, την οποία το ανθρώπινο πνεύμα αναγνωρίζει και συμμορφώνεται με αυτήν. Ο Μπαχ συνθέτει με τέτοιον τρόπο ώστε η μουσική να αποκαλύπτει αυτή την αναγκαιότητα της πραγματικότητας. Η αρμονία του κόσμου, η οποία εκφράζεται μέσω της φούγκας και των αντιστίξεων, θυμίζει τη φιλοσοφία του Σέλλινγκ για τη συνοχή και τη διαλεκτική ενότητα της φύσης. Ο Σέλλινγκ, στην "Φιλοσοφία της φύσης", υποστηρίζει ότι το πνεύμα και η φύση συνδέονται με τρόπο τέτοιο ώστε το πνεύμα να είναι ενσωματωμένο στη φύση και να αναγνωρίζει τους φυσικούς νόμους ως θεμελιώδεις και αμετάβλητους. Στον Μπαχ, η μουσική γίνεται η αποτύπωση αυτής της φυσικής αναγκαιότητας: μια σειρά από ήχους και συνδυασμούς που ακολουθούν καθορισμένα μονοπάτια, χωρίς καμία δυνατότητα αυθαίρετης παρέμβασης ή απομάκρυνσης από τη ροή της κοσμικής νομοτέλειας.

2. Ο Μπετόβεν: Η μουσική ως αγώνας της ανθρώπινης συνείδησης

Αν ο Μπαχ αντιπροσωπεύει την αναγκαιότητα, ο Μπετόβεν είναι η φωνή της ελευθερίας. Σε αυτόν, η μουσική δεν εκφράζει μια προϋπάρχουσα αρμονία· την κατασκευάζει, τη διεκδικεί, τη μάχεται. Η μορφολογία των συμφωνιών του, η δραματική ένταση, η διαρκής διείσδυση του προσωπικού πάθους στο καθολικό, αναδεικνύουν μια κοσμοθεώρηση όπου η ύπαρξη δεν αποδέχεται την τάξη ως δεδομένη αλλά ως κάτι που πρέπει να υπερβεί για να την ξαναβρεί σε ανώτερο επίπεδο. Ο Μπετόβεν εισάγει στην τέχνη το τραγικό στοιχείο: την πάλη του ανθρώπου με τα όριά του, την ατέρμονη προσπάθεια να συμφιλιωθεί με τον κόσμο χωρίς να απωλέσει την εσωτερική του φλόγα. Στο έργο του, η μουσική γίνεται ηθική δύναμη: καλεί τον άνθρωπο να γίνει αυτό που είναι, να πραγματοποιήσει την ελευθερία του μέσα από τη σύγκρουση και τον μετασχηματισμό. Σε αντίθεση με τον Μπαχ δεν μας προσφέρει μια αρμονία έτοιμη, αλλά μια αρμονία-στόχο, ένα άπιαστο αλλά αναγκαίο ιδεώδες. Ειδικά στις συμφωνίες του, όπως η 9η Συμφωνία, η Ελευθερία είναι η κινητήρια δύναμη που αποκαλύπτεται μέσω της σύγκρουσης και της έντασης. Ο Μπετόβεν καταστρέφει και αναδημιουργεί, γεφυρώνοντας το χάσμα ανάμεσα στην καθολική τάξη και την προσωπική, πνευματική ελευθερία. Στις πιο εσωτερικές συνθέσεις του, όπως η Σονάτα για Πιάνο αρ. 32, η ελευθερία εκφράζεται ως εσωτερική επανάσταση. Το στοιχείο της ανατροπής βρίσκεται σε κάθε φράση, σε κάθε αλλαγή δυναμικής. Στην τέχνη του Μπετόβεν, η αρμονία δεν είναι δεδομένη, αλλά κατακτάται διαρκώς μέσω της ανθρώπινης βούλησης και της ανάγκης να ξεπεράσουμε τα όρια που επιβάλλει η φύση ή ο κόσμος. Η συγκίνηση και το πάθος του Μπετόβεν αποκαλύπτουν την έκρηξη της ελευθερίας που εκφράζεται μέσω της μουσικής του, και ταυτόχρονα υπερβαίνει τις αρχές της αναγκαιότητας.

Η Διαλεκτική Ενότητα Αναγκαιότητας και Ελευθερίας

Η μουσική του Μπαχ αποτυπώνει το Είναι ως νομοτέλεια. Η μουσική του Μπετόβεν αποτυπώνει το Είναι ως γίγνεσθαι. Η φιλοσοφική ενότητά τους αναδεικνύει το Είναι ως ζωντανή αντίφαση που γεννά δημιουργία. Η σύνθεση δύο αντίθετων αλλά αλληλοσυμπληρούμενων μουσικών και φιλοσοφικών κόσμων συνιστά τον ενιαίο και πολυδιάστατο συμπαντικό χωρόχρονο, κενό και πλήρες ταυτόχρονα, τον ρυθμό του αβυσσαλέου Κόσμου.

1. Ο Μπαχ (J.S. Bach): Η Τάξη, η Δομή και η Αιωνιότητα

Ο Μπαχ αντιπροσωπεύει την τέλεια Φόρμα, την αρχιτεκτονική και τη λογική της μουσικής. Συμβολίζει:

• Την Αιωνιότητα και το Υπερβατικό: Η μουσική του, με τις φούγκες και τις αντιφωνίες, είναι αυστηρά δομημένη, απαλλαγμένη από το υποκειμενικό συναίσθημα και τον χρόνο. Φέρνει στην επιφάνεια την άχρονη κοσμική τάξη.
• Τη Δομή και τον Κανόνα: Αντιπροσωπεύει την Αρχή (Logos) και την πνευματική πειθαρχία. Είναι η μουσική της Εσωτερικής Σταθερότητας και της Θείας Κατασκευής.

2. Ο Μπετόβεν (L.V. Beethoven): Το Πάθος, η Σύγκρουση και ο Ήρωας

Ο Μπετόβεν αντιπροσωπεύει τη σύγκρουση, το ανθρώπινο δράμα και την επανάσταση. Συμβολίζει:

• Το Υποκειμενικό Πάθος και τη Δράση: Είναι η μουσική του ανθρώπινου αγώνα, της ηρωικής βούλησης και της συναισθηματικής έκρηξης.
• Την Υπέρβαση του Κανόνα: Αντιπροσωπεύει τη Ρομαντική εποχή, όπου το ατομικό πνεύμα σπάει τα όρια της κλασικής φόρμας. Είναι η μουσική της Αναζήτησης και της Πάλης για την ελευθερία.

Η Σύνθεση Μπαχ-Μπετόβεν δεν είναι απλώς άθροισμα, αλλά η πνευματική ολοκλήρωση: Η Πνευματική Αρχή (Μπαχ) ** συναντά τον Ανθρώπινο Αγώνα (Μπετόβεν). Η Τάξη συναντά το Χάος και το Πάθος, το ενσωματώνει. Είναι η ιδέα ότι η πνευματική φώτιση δεν είναι μια απομόνωση στην τάξη, αλλά η ενσωμάτωση της τάξης (Μπαχ) μέσα στο δραματικό, αντιφατικό βίωμα της ανθρώπινης ύπαρξης (Μπετόβεν).

Το κρυμμένο μυστικό της σύνθεσης Μπαχ και Μπετόβεν, αποκαλύπτει τη διαλεκτική ένωση των φαινομενικά αντιφατικών αρχών της αναγκαιότητας και της ελευθερίας. Στο έργο τους, αυτή η συνάντηση εκφράζεται με τρόπο που δεν είναι άμεσα εμφανής, αλλά προκύπτει από τη διαλεκτική διαδικασία της συνθετικής δημιουργίας. Όπως η αντίφαση στις φιλοσοφικές θεωρίες του Χέγκελ οδηγεί στην υψηλότερη ενότητα μέσω της υπέρβασης των αντιθέσεων, έτσι και η μουσική τους ενσωματώνει την ένταση ανάμεσα σε αυτά τα δύο στοιχεία, δίνοντας τη δυνατότητα για έναν νέο κόσμο αισθητικής και ύπαρξης. Η σύνθεση αυτή, ως σύγκλιση δύο φαινομενικά αντίθετων αρχών, αναδεικνύει τη μεταφυσική αναγκαιότητα της ελευθερίας. Ο κόσμος της μουσικής του Μπαχ, γεμάτος αναγκαιότητα και νομοτέλεια, αποκτά νόημα μόνο όταν αποδεχθεί τη δυναμική ελευθερία του Μπετόβεν. Αντίστροφα, η ελευθερία του Μπετόβεν μπορεί να υλοποιηθεί μόνο μέσα από την αναγκαία δομή που προσφέρει η κοσμική τάξη του Μπαχ. Αυτό το μυστικό αναδεικνύει την ανάγκη του ανθρώπου να συμμετέχει στη διαρκή δημιουργία του κόσμου και όχι απλώς να τον αποδεχτεί ως δεδομένο.

Η διαλεκτική σύνθεση Μπαχ και Μπετόβεν δεν είναι απλώς ένα μουσικό φαινόμενο, αλλά μια φιλοσοφική και οντολογική αποκάλυψη. Οι δύο αυτοί μεγάλοι μουσικοί εκφράζουν τις βασικές αρχές της ανθρώπινης ύπαρξης: τη νομοτέλεια και την ελευθερία, οι οποίες δεν είναι αντιφατικές, αλλά αλληλοσυμπληρούμενες, αλληλοδιαμορφώνονται, αλληλοκαταστρέφονται και μεταμορφώνονται αμοιβαία. Η σύνθεση αυτών των δύο κόσμων είναι, όπως και η ίδια η ζωή, μια αέναη διαδικασία δημιουργίας και καταστροφής, τάξης και πάθους. Αυτό το κρυμμένο μυστικό της σύνθεσης είναι η αναγνώριση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο: ο άνθρωπος μπορεί να βρει τη πραγματική του ελευθερία μόνο όταν αναγνωρίσει την αναγκαιότητα του κόσμου και όταν η ελευθερία του γίνει η δημιουργία ενός νέου κόσμου — όπως ακριβώς κάνει η μουσική του Μπετόβεν και η κοσμική αρμονία του Μπαχ.

Η κοσμοαισθητική, ως ασύμμετρη -συμμετρία, ως συνειδητοποίηση της πολυδιάστατης ενότητας δεν εστιάζεται στο επίπεδο της μουσικής· γίνεται υπαρξιακή κατεύθυνση. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να επιλέξει ανάμεσα στην υποταγή στην τάξη και στην άρνησή της, αλλά να κατανοήσει ότι η ελευθερία είναι η βαθύτερη φανέρωση της τάξης, όταν η τάξη γίνεται συνειδητή. Σε αυτό το πνεύμα, η μουσική παύει να είναι αισθητικό αντικείμενο· γίνεται οδός Γνώσης — Σοφίας. Μας αποκαλύπτει ότι η ύπαρξη δεν είναι μονοδιάστατη, αλλά μια συμφωνία αντιθέσεων και αντιφατικών στοιχείων — όπως ακριβώς η συνάντηση του Μπαχ και του Μπετόβεν.

1. Η Αναγκαιότητα ως Οντολογική Κατηγορία

Η αναγκαιότητα είναι μια κατηγορία που αναφέρεται σε ό, τι είναι απαραίτητο, αμετάβλητο και καθολικό. Στη φιλοσοφία του Χέγκελ, η αναγκαιότητα συνδέεται με την έννοια του νοήματος του κόσμου και της διαλεκτικής εξέλιξης. Όλη η ύπαρξη, σύμφωνα με τη διαλεκτική του Χέγκελ, έχει έναν εσωτερικό στόχο ή σκοπό, έναν προορισμό, ο οποίος προχωρά μέσα από την αλληλεπίδραση των αντιφάσεων και των αντιθέσεων. Αυτός ο στόχος ή σκοπός καθορίζεται από το συνεχιζόμενο γίγνεσθαι του κόσμου και όχι από μια εξωτερική δύναμη ή τύχη. Το απαραίτητο είναι εκείνο που αποτελεί τη βάση κάθε ύπαρξης και, ταυτόχρονα, αυτό που κινεί την εξέλιξη του κόσμου. Αυτή η αντίληψη της αναγκαιότητας έχει οντολογική βάση: ο κόσμος είναι μια συνεχιζόμενη διαδικασία ενότητας και αντίφασης, όπου κάθε φαινόμενο και κάθε κατάσταση είναι αποτέλεσμα της αλληλοσύνδεσης και της αλληλεξάρτησης όλων των άλλων. Από αυτή την άποψη, η μουσική του Μπαχ εκφράζει μια αναγκαιότητα της τάξης. Η πολυφωνία του και οι φούγκες του δεν είναι απλώς μορφές που παράγονται από τη σύμπτωση, αλλά οργανωμένες, θεμελιώδεις εκφράσεις ενός καθολικού σχεδίου που συνδέει όλες τις φωνές και τα μέρη μεταξύ τους. Στην ουσία, η μουσική του Μπαχ είναι μια εικόνα του κόσμου ως καθολικής τάξης. Κάθε μέρος της συνθέσεως, είτε είναι το θέμα, είτε η αντίστιξη, είναι μέρος μιας μεγαλύτερης λειτουργικής ενότητας, όπου οι επιλογές του συνθέτη είναι περιορισμένες από τη δομή και τους κανόνες της μουσικής γλώσσας, οι οποίοι από τη φύση τους είναι αναγκαίοι και αμετάβλητοι.

2. Η Ελευθερία ως Υπέρβαση της Αναγκαιότητας

Η ελευθερία, από την άλλη πλευρά, είναι η ικανότητα του υποκειμένου να ενεργεί σύμφωνα με το δικό του λόγο και την προσωπική του βούληση, ενώ ταυτόχρονα να αναγνωρίζει και να αλληλεπιδρά με το καθολικό και το αναγκαίο. Η ελευθερία δεν είναι απλώς η ικανότητα να ενεργούμε χωρίς περιορισμούς, αλλά η ικανότητα να προσδιορίζουμε και να διαμορφώνουμε το πεπρωμένο μας, ακόμη και μέσα στο πεδίο των αναγκών και των περιορισμών του κόσμου. Στη φιλοσοφία του Χέγκελ, η ελευθερία είναι συνυφασμένη με την αναγνώριση του εαυτού ως νόμου. Ο Χέγκελ υποστηρίζει ότι μόνο μέσω της διάκρισης ανάμεσα στον εαυτό και τον κόσμο μπορεί ο άνθρωπος να αποκτήσει την πραγματική ελευθερία — δηλαδή να υπερβεί την αναγκαιότητα όχι αρνούμενος τον κόσμο, αλλά διαμορφώνοντάς τον σύμφωνα με την ανθρώπινη συνείδηση και βούληση. Αυτή η έννοια της ελευθερίας εκφράζεται ξεκάθαρα στη μουσική του Μπετόβεν. Η μουσική του δεν είναι απλώς μια συνεχής ροή ή ανάπτυξη, αλλά μια σύγκρουση και υπέρβαση των αντιφάσεων. Στο έργο του Μπετόβεν, οι εσωτερικές εντάσεις και οι αλλαγές ρυθμού, οι συναισθηματικές κορυφώσεις και οι αρμονικές ανατροπές εκφράζουν την ανθρώπινη επιθυμία να δημιουργήσει και να μεταμορφώσει τον κόσμο, να απελευθερωθεί από τον προορισμό και τις περιορισμένες συνθήκες του. Η μουσική του Μπετόβεν, επομένως, είναι μια ενσωμάτωση της ελευθερίας μέσα από τη διαρκή σύγκρουση με την αναγκαιότητα, μια διαρκής ανατρεπτική διαδικασία που αναζητά την υπέρβαση της παγιωμένης τάξης.