Турон театри ва АртХаус Хамса студияси раҳбари режиссер Сайфиддин Мелиев билан янги мавсум олдидан суҳбат.

—  АртХаус студиясини ташкил қилиш ниятингиз ҳақида бундан 5 йил олдинги суҳбатимизда айтган эдингиз. Ўтган йилдан бошлаб ArtHouse Hamsa режиссерлик устахонаси ўз фаолиятини бошлади, бир нечта спектакл қўйдингиз, улар томошабин эътиборини тортди. Студиянинг бир йиллик фаолиятидан қониқиш сезасизми?

—  Қониқиш бор, чарчоқ ҳам сезилади. Кўп қийинчиликларни енгишга тўғри келди, ташкилий масалаларда, ижодий ишларда. Лекин шикоят қилишни ёқтирмайман, энг қийналган даврларимда ҳам бировга билдирмай, ўз ичимизда муаммоларни енгишга ҳаракат қилганмиз. Ижодий ишлардан, қилинган меҳнатдан қониқиш бор. Лекин айрим спектакллардан кўнглим тўлмаган жойлари ҳам бор.

Биринчи ишимиз Чингиз Айтматовнинг асари бўйича қўйилган “Қизил олма” спектаклини томошабин яхши кутиб олди, менимча. “Райҳон иси таратган аёл” спектаклида ташкилий қийинчиликлар бўлди, спектакл учун таклиф этилган актерларни бир вақтда тўплаш анча қийин кечди. Бу спектаклдан катта натижа кутгандим, лекин кўнглим тўлмагани учун 4 марта кўрсатганимиздан кейин спектаклни тўхтатиб қўйдим. Спектакл ўз актерини топиши керак чамамда. Кейинги спектаклимиз “Ота” бўйича турли фикрлар билдирилди, улар орасида танқид ҳам бор. Бир томондан спектакл томошабинларга маъқул келди, уни кўпроқ кўрсатишимизни сўрашди, пьеса муаллифи озарбайжонлик драматург Исмаил Иман келиб спектаклни кўрди ва илиқ фикрини билдирди. Бошқа томондан таклиф этилган актрисанинг ижроси, театрга муносабатидан кўнглим тўлмади. Ҳатто бироздан сўнг Қозоғистоннинг Жамбул шаҳрида спектакл қўйиш жараёнида “Ота” ҳақида ўйлаб, муросага борганим учун, кўнглим тўлмаган спектаклни чиқарганим учун ўзимни койиган вақтларим ҳам бўлди.

Чўлпон асарлари асосида қўйилган “Ойдан-да гўзалдир” спектаклнинг ғоясини анча йиллардан бери ўйлаб юргандим. Бу спектакл томошабин эътиборини қозонди. “Масхарабоз” спектакли устида ишни давом эттирамиз. Ўтган мавсум давомида яна бир нечта ишлар — Федор Абрамовнинг “Ёғоч отлар”, Булгаковнинг “Морфий” асарлари устида ишладик, репетициялар бўлди, бу жараён яна давом этади. Ижод бор жойда қийинчиликлар ҳам бўлади.

—  Киночилар уйидаги театр-студиядан бошлаб бугунги кунгача сизнинг доимий актерларингиз шаклланиб келяпти. АртХаусда қўйилган спектаклларда доимий актерлардан ташқари таклиф қилинган актерлар ҳам қатнашади. Бу ҳақида фикрингиз қандай? Натижада айрим спектаклларнинг  “умри” қисқа бўлиб қолмаяптими?

—  Театр-студиямизга кўп актер, актрисалар келиб, жамоага қўшилиш истагини билдиради. Таклиф этилаётган актерларга доим айтаман — бу асарни сен учун махсус қўйяпман, лекин шу спектаклнинг умри сенга боғлиқ. Лекин иш жараёнида режиссер талабларига жавоб бериш осон эмаслиги, асосийси, театрда ишлаш, ижодкор бўлиш осон эмаслиги аниқ бўлади. Буни уларнинг ўзлари тушуниб етади. Яна бир масала — интизом масаласи, агар спектакл ривожланиб бормаса, бу спектакл менга керакмас. Одатда, агар Тошкентда бўлсам, студиямиз кўрсатаётган ҳамма спектаклларни намойишида қатнашаман ва спектаклдан сўнг актерлар билан муҳокама қиламан. Кўпчилик шу муҳокама вақтида айтилган танқидий фикрларга чидолмайди. Ундан ташқари, студиянинг одатига кўра актерлар ўзи либосларни тайёрлаши, дазмол қилиши, тайёргарлик ишларини кўриши керак. Баъзида репетиция жараёнида ёки кўнглим тўлмаган спектаклларни чиқармаслигим мумкин, айрим актерлар бунга чидамайди.

—  Ҳозирги кунда сиз Турон театри бадиий раҳбари ва ўз устахонангизда ижод қиляпсиз, яна ташқарида ҳам спектакллар қўясиз. Масалан, Қозоғистондаги ўзбек театри, Жамбул театрида спектакл қўйдингиз. Булар ижодий салоҳиятингизга қандай таъсир қилади? Режаларингиз қандай?

—  Тўғри, рус тилида “штамповка” деган сўз бор, бундан қочиш керак. АртХаус Хамса студиясида кўп йиллик режалари бўйича спектакллар қўйиляпти. Турон театри очилишида ҳам ўз режалари бўлган. Спектакллар ғояси олдиндан пухта ўйлаб келинади. Баъзида айрим спектаклларга репетиция жараёнида нуқта қўйишга тўғри келади.

Турон театрида спектаклларни қайта тиклаш устида ишлаяпмиз, камерный театр талабларига асосан қўйилган спектаклни катта саҳнада ижроси кўриляпти. Авиасозлар уйидаги 100 кишилик саҳна учун қўйилган “Ўлан” спектаклини Турон театрининг янги биносидаги 270 кишилик саҳнасида кўрсатиб кўрдик. Бу мен учун ҳам бир синов бўлди. Томошабин спектаклни яхши кутиб олди, лекин яна ишлашимиз керак. Ёш актерларимиз билан “Сарвқомат дилбарим” спектакли тикланади, “Тилла табассумлар” спектаклини тиклаш ниятимиз бор. Кейин Асқад Мухторнинг “Кумуш тола” асари асосида “Одам боласи” спектаклини қўймоқчимиз.

Қозоғистонда қўйилаётган спектакллар ҳам олдиндан ўйланган ғоя бўйича бўлади. Масалан, Сайрам театридаги “Анойининг жайдари олмаси” спектаклини анча вақт пишитиб келаётгандим, уларда шу спектакл қаҳрамони учун мос актер ҳам бор эди.

АртХаус Хамса студиясида ҳам режа бўйича спектаклларимиз бор. Шу билан бирга яна жой қидиряпмиз, сал каттароқ бўлса, чунки ҳозирги жойимизда фақат саҳна ва актерлар хонаси бор, декорация, либослар, бошқа жиҳозлар учун жойимиз йўқ. Бошқа жойдан декорация, либосларни ташишга тўғри келяпти.

Келажакдаги режамиз Шарқ театрини яратиш, Навоий асарлари, “Хамса” достонларини кетма-кет беш кун кўрсатиш ниятимиз бор. Яқин режалар — Пушкиннинг “Кичик фожеалари”дан “Ўлат чоғидаги базм” мусиқа-рақс спектакли,  ўз вақтида бир аср олдин Маннон Уйғур қўйган Фитратнинг “Темур сағанаси” асари, шеърлари, яна бошқа асарлари бўйича мусиқий спектаклни тайёрлаб қўйганмиз. Исроиллик адиб Исаак Башевис-Зингернинг “Тойбеле и ее демон” асари бўйича спектакл билан янги мавсумни очсак керак. Яна бир асар, бу Чеховнинг “Чайка”си. Ҳозир шу йўналишда жиддий ишлаяпмиз.

— Ўзбек саҳнасидаги биринчи “Чайка” бўлади. Чехов драматургияси режиссердан ўз талқинини талаб қилади. Шундай эмасми?

—  АртХаус студиясини очганда ниятимиз ҳар йили Чеховнинг битта асарини қўйиш бўлган. Ўтган йили рус классики Н. Лесковнинг “Мценск уездилик Макбет хоним” бўйича спектакл қўйгандик. Бизда режиссерларимиз Чехов драматургиясини танқид қилишади, унда ҳаракат йўқлиги, фақат бир жойда ўтириб суҳбат қилиш борлигини айтишади. Режиссернинг вазифаси Чехов асари билан бугунги кундаги ҳамоҳангликни топиб, кўрсатиб бера олиш деб ўйлайман. “Чайка” устида ишлаш давомида жуда кўп саволлар юзага келяпти, бугунги замонавий Треплев ўзи ким? Чеховнинг актери фикрловчи бўлиши керак. Режиссер Чеховнинг актерини тўғри танлай олиши, йиллар давомида тайёрлаб бориши керак.

Кўпинча режиссерларимиз Шекспирни, Чеховни қўйишни орзу қиламан дейишади. Албатта, орзу қилиш яхши. Лекин шундай вақт келадики, Чеховни қўйиш керак.

—  Бизда жаҳон драматургиясининг жуда кўп асарларига мурожаат қилинмайди, масалан,  Шиллер, Ибсен, Островский асарлари умуман қўйилмайди, Чеховнинг асосан бир актли енгил комедиялари қўйиляпти, Брехтнинг “Шаддод она”сини биламиз холос. Америка драматургиясидан фақат “Бир кунлик бахт”, чет эл замонавий драматургияси ҳам ҳали бизгача етиб келмади. Театрларимиздаги репертуарнинг чегаралангани ҳақида нима деб ўйлайсиз?

—  Мен кўпинча театрлардаги декорация хонасини кўриб, репертуарни тахминан айтиб бера оламан, “Хонума” бор, “Майсаранинг иши” бор, ҳамма театрларнинг репертуари бир-бирини такрорлайди. Қайсидир театрда бир марта қўйилган асар бошқа театрларда ҳам қандай қўйилган бўлса, такрорланади. Бизда доим баҳона топилади, томошабин келмайди ёки тушунмайди деб, янгиликка интилиш йўқ, эски репертуарга ёпишиб олишгандек. Айрим қўйилган спектакллар бирданига йўқ бўлиб қолади. Классик асарни ҳам томошабинга етказиб бера оладиган қилиб қўйиш мумкин. Бу режиссердан изланишни талаб қилади. Замонавий драматурглар асарини топиб ўқиш керак. Қозоғистонда яхши драматурглар бор. Ўзимизнинг жадидлар асарлари, ўзбек адабиётидан Одил Ёқубов, Асқад Мухтор яна кўплаб шоир, ёзувчилар асари асосида яхши спектакллар қўйиш мумкин. Театрларимиз эски репертуар қобиғи ичида яшайди, янги нафас олиб киришни ўйлашмайди.

—  Бизда кўпинча миллий репертуар бўлсин деган фикр билдирилади. Лекин шу репертуар Ўзбекистондан ташқарига чиқадиган даражада эмас. Масалан, Татаристонда ҳам ўз классикларининг асарларини саҳна олиб чиқишади. Камал театрида Айдар Заббаров Гаяз Исҳоқийнинг “Турмушми бу?”, Фарит Бикчантаев  Маҳмуд Галаунинг икки романи бўйича “Болганчык еллар. Мөһаҗирләр” спектаклини қўйди. Бу спектакллар халқаро ва миллий фестивалларда эътироф этилди.

— Бизни театрларда адабий эмакдошлар шундай асарларни топиб, режиссерларга таклиф қилиши керак. Лекин репертуар эмакдошларнинг асари билан тўлиб бўлган. Бу режиссурага ҳам боғлиқ. Режиссерларда жасорат етишмайди, эҳтимол бу ўз кучига ишончи йўқлиги учундир. Мен ўзим ҳам жуда ёшлигимда бош режиссер бўлганман. Ҳозир эсласам, кулгим келади, катта ёшли актерлар бор эди, улар кўпинча қарши эди. “Медея”ни қўйиш вақтида ҳатто Гулбаҳор опада менга ишонч йўқ эди, "аввал мен кўрай-чи саҳналарни", дегандилар. Лекин менда ўзимга ишонч бор эди. Атрофда “қандай қилиб энди икки-уч спектакл қўйган бола ўзича Медеяни қўймоқчи” деган гаплар ҳам бўлган. Режиссерда ўзига ишонч бўлмаса, театр жамоасини ўз ортидан эргаштира олиш салоҳияти бўлмаса, бош режиссер креслосида ўтирганидан фойда йўқ. Бундай режиссер яхшиси касбини ташлаб кетсин. Режиссер завлитни ҳам, директорни ҳам жойига ўтқазиб қўя оладиган бўлиши керак.

—  Режиссернинг ўз ғояси ҳам бўлиши керак.

Режиссер ўз эстетикасини шакллантириши керак. Эстетика ҳам ўзгариб бориши керак. Масалан, Россияда мутахассислар театр эстетикаси ҳар уч йилда сезиларли ўзгаряпти деган фикрда. Бизни театрлар ўтган аср эстетикасида ҳалигача қоляпти. Режиссер театрга нима учун келяпти, байрам тадбирларини қўйиш учунми ёки ўз театрини яратиш учунми?

Мен режиссер фаолиятим давомида кўп қийинчиликларга учраганман, шунда ўз студиям, ўз устахонамни яратиш керак деган фикрга келганман. Режиссер ўз ғоялари учун курашиши керак. Бизда режиссерни ҳимоя қилиш, актерни ҳимоя қилиш тизими йўқ. Театр учун, ижодий уюшмалар учун ўз қонунчилиги бўлиши керак. Театрда ҳамма нарса ижодга (бадиий раҳбар, режиссерга) бўйсиниши керак.

Театрларимиздаги умумий лоқайдлик кайфияти энг ачинарли ҳолат. Театрни ичидагиларга театр керак бўлмаса, додингни кимга айтасан?! Бу жойда ижодни кутиш кулгили.

—  Эҳтимол, ўзбек тилига таржималар сифати режиссерлар учун қониқарсизмикан, масалан, Эдмон Ростаннинг машҳур “Сирано”си таржима қилинди, лекин қўйилмаяпти. Таржима асарлар ҳам янгиланмаяпти, Уйғун таржимасидаги “Чайка”нинг тили менимча анча эскирган. Чет элда айрим режиссерлар махсус спектакл учун таржимага буюртма беришади, масалан, “Гамлет”ни ҳозирги кунда ҳам рус тилига таржималари бор.

—  Лев Додиннинг шундай гапи бор, ҳар бир жаҳон адабиёти таржимасида даврга қараб, ритм ўзгаради. Ҳозир “Чайка”ни устида ишлаш жараёнида тайёр таржимадан фойдаланмай, ўзимиз рус тилидаги бўлакларни олиб, таржима қиляпмиз. Асқар Қосим Еврипиднинг “Медея”сини маҳорат билан, ўзбек халқ ибораларидан фойдаланиб таржима қилган. Илгариги таржимонлардан Чўлпон, Абдулла Қодирий, Қодир Мирмуҳамедов, Абдулла Қаҳҳорларнинг таржимаси юксак маҳорат билан амалга оширилган. Масалан, Гоголнинг “Уйланиш” комедиясини ҳам Қодирий, ҳам Қаҳҳор таржима қилган. Бугунги таржималарда бу кам учрайди. Олдин таржима қилинган асарларда ҳам камчилик кузатилади, масалан, Пушкиннинг “Ўлат чоғидаги базм”нинг тили анча эскиргандек, “Евгений Онегин” ҳам аслиятдагидек кучли таржима қилинмаган.

Театр учун таржима адабий тилда бўлиши етарли эмас, замонавий театр тилида бўлиши керак. Театрларимизнинг ўз таржимонлари бўлиши, адабий эмакдошлар билан ҳамкорликда ишлаши керак. Устоз Баҳодир Йўлдошев ҳам баъзи асарларни иш жараёнида ўзлари таржима қилишга мажбур бўлган. Рус тилида севиб ўқиладиган айрим асарларни ўзбек тилидаги таржимасини ўқиш жуда оғир. Бугунги таржималар орасида сифатли, аслиятга яқин таржималар жуда кам, таржимачиликда сон ўсиши сифат ўзгаришига олиб келмаяпти. Баъзи таниқли таржимонлар ҳам таржима эмас, асар асосида ўз фантазияларини ёзгандек туюлади. Русларда бир асарни бир неча таржимон ўгириши мумкин, режиссерда танлаш имконияти бор.

Бизга устозларимиз айтарди, агар Шекспирни, Чеховни қўймоқчи бўлсангиз, йиллар давомида тайёргарлик кўриш керак. Шу жумладан, яхши таржима бўлмаса, режиссер таржимон топиши ёки ўзи таржима устида ишлаши керак.

Ҳасан Жўраев суҳбатлашди.