Калі мужчына ўзабраўся на самы высокі ўзгорак, у горадзе ўнізе ўжо білі ў званы. Бачна было толькі бязладзьдзе дахаў дамоў. Перад ім стаяла адзінае на ўсім плато дрэва. Мужчына трымаў у руцэ важкі мех.

          Ён зірнуў уніз блізарукімі вачыма. Каталікі паволі й пакрысе ўваходзілі ў царкву, і ён намагаўся разабраць асобныя галасы рассыпаных па плошчы дзяцей. Але, нягледзячы на яснасьць ранку, гукі ледзь дасягалі плато. Ён убачыў таксама й раку, якая зьверху здавалася нерухомай, і падумаў: сёньня нядзеля. Удалечы ўбачыў камяністыя схілы самай высокай гары. Халодна не было, але ён шчыльней захутаўся ў паліто. Нарэсьце, ціхенька паклаў свой мех на зямлю. Зьняў акуляры. Мабыць, каб прасьцей дыхаць, бо з акулярамі ў руцэ зрабіў глыбокі ўдых. Сьвятло адбівалася ў лінзах, і тыя нібы пасылалі камусьці сігналы. Без акуляраў яго вочы міргалі чыстыя, амаль юныя, незнаёмыя. Ён вярнуў акуляры на месца, ператварыўся ў сярэдняга ўзросту сэньнёра і зноў падняў мех: важыць, нібы зроблены з каменю, падумаў ён. Напружыў вочы, каб угледзець плынь ракі, нахіліў галаву, каб пачуць які гук: рака не варушылася, і толькі на момант водгук нечага моцнага голасу забраўся на вышыню – так, ён сапраўды адзін. Сьвежае паветра не прывячала яго, госьця з больш цёплага горада. Адзінае на плато дрэва гойдала галінамі. Ён паглядзеў на яго. Хацеў выйграць час. І вось зразумеў, што чакаць ужо няма чаго.

          А ўсё ж чакаў. Акуляры дакладна мулялі, бо ён зноў іх зьняў, глыбока ўздыхнуў і схаваў ў кішэнь.

          Тады раскрыў мех і ў яго зазірнуў. Пасьля запусьціў худую руку і выцягнуў мёртвага пса. Ён цалкам засяродзіўся на значнай руцэ, трымаў вочы моцна заплюшчанымі ўвесь час, пакуль цягнуў. Калі адкрыў, паветра стала яшчэ больш чыстае, вясёлыя званы ззывалі вернікаў на суцяшэньне ў пакаяньні.

          Незнаёмы пёс трапіў да сьвятла.

          Тады мужчына мэтадычна ўзяўся за работу. Падняў задубелага чорнага пса й пераклаў у паглыбленьне ў зямлі. Але, нібы зрабіў ужо шмат, надзеў акуляры, сеў побач з сабакам і стаў сузіраць краявід.

          Ён выразна й даволі марна бачыў пустое плато. Але трапна падмеціў, што, седзячы, ўжо ня можа глядзець на гараджан унізе. Зноў уздыхнуў. Вытрас мех, падняў рыдлёўку. І задумаўся над тым, якое месца абраць. Мабыць, пад дрэвам. Сам зьдзівіўся ідэі пахаваць гэтага сабаку пад дрэвам. Каб то быў іншы, “сапраўдны” сабака, ён пахаваў бы яго там, дзе хацеў бы быць пахаваны сам, калі б цяпер раптам памёр: у самым цэнтры плато, утаропіўшы пустыя вочы ў сонца. Такім чынам, калі незнаёмы сабака замяняе “іншага”, трэба, каб ён, для большай дасканаласьці дзеі, атрымаў менавіта тое, што атрымаў бы іншы. У розуме мужчыны не было ніводнай супярэчнасьці. Сам сябе ён разумеў спакойна і бязь лішніх словаў.

          Хутка ён ужо намагаўся дамовіцца з уласнай скрупулёзнасьцю й вызначыць цэнтр плато. Было няпроста, бо адзінае дрэва стаяла збоку і, будучы ілжывай восьсю, дзяліла плато асымэтрычна. Перад гэтай цяжкасьцю мужчына здаўся: “неабавязкова хаваць у цэнтры, я й іншага закапаў бы там, напрыклад, дзе цяпер стаю”. Бо размова ішла пра тое, каб надаць падзеі фатальнасьць выпадку, прыкмету здарэньня зьнешняга і відавочнага – як дзеці на плошчы, як каталікі, што ўваходзяць у царкву – размова ішла аб тым, каб зрабіць зьяву наколькі магчыма больш заўважнай на паверхні сьвета пад нябёсамі. Пра тое, каб выкрыць сябе і зьяву, не дазволіць думцы застацца патаемнай і бяскарнай.

          Ідэя пахаваць сабаку там, дзе тады стаяў, прымусіла мужчыну зрабіць крок назад са спрытнасьцю, якой яго маленькае і разам з тым важкае цела не дазваляла. Бо яму падалося, што пад яго нагамі акрэсьліўся нарыс сабачай магілы.

          І ў той жа момант ён схапіў рыдлёўку й пачаў рытмічна капаць. Часам перарываўся, каб зьняць і зноў надзець акуляры. Пацеў як катаржнік. Ён капаў неглыбока, але не таму, што хацеў зьберагчы сілы. Капаў неглыбока, бо яму ўспала на думку: “каб гэта было для сапраўднага сабакі, я выкапаў бы зусім трохі, пахаваў бы амаль што на самай паверхні”. Яму здавалася, што пахаваны так сабака ня страціць чульлівасьць.

          Нарэсьце, ён адкінуў рыдлёўку, ціхенька падняў невядомага пса і паклаў у магілу.

          Вось жа дзіўная была морда ў сабакі. Калі мужчына раптам наткнуўся на яго на рагу вуліцы, ідэя пахаваньня так зьдзівіла й абцяжарыла яго сэрца, што ён неяк нават і не падумаў паглядзець на гэтае здраньцьвелае засьліненае рыла. То быў дзіўны сабака, нібы штучны.

          Сабака быў трохі большы за вырытую для яго яму і, пакрыты зямлёй, стаў бы ледзь заўважным нарастам на плато. Менавіта гэтага ён і хацеў. Ён засыпаў сабаку зямлёй і, нібы прасуючы, рукамі выраўняў яе, з увагай і асалодай адчуваючы яе форму на далонях. Сабака стаў цяпер звычайнай адметнасьцю ландшафту.

          Тады мужчына падняўся, абтрос зямлю з рук і ўжо ні разу не зірнуў на магілу. Ён з пэўным задавальненьнем падумаў: ну, цяпер усё. Ён дазволіў сабе глыбокі ўздых і нявінную ўсьмешку вызваленьня. Так, ужо ўсё. Яго злачынства знайшло пакараньне, а ён працягваў жыць.

          І цяпер ён нарэсьце мог свабодна думаць пра сапраўднага сабаку. Думкамі пра сапраўднага сабаку, ад якога дагэтуль ухіляўся, неадкладна й заняўся. Стаў думаць пра сапраўднага сабаку, што ў тое імгненьне блукаў, разгублены, па вуліцах іншага горада, абнюхваў месца, дзе ў яго ўжо не было гаспадара.  

          Тады ён задумаўся аб сапраўдным сабаку так напружана, нібы думаў аб уласным сапраўдным жыцьці. Тое, што сабака быў так далёка, ускладняла задачу, хоць туга па ім і набліжала ўспаміны.

          “Пакуль я рабіў цябе сваёй іконай, ты рабіў мяне сваёй”, – падумаў ён тады з дапамогаю тугі. “Я назваў цябе Жазэ, каб імя служыла табе ў той жа час душой. І ты – як даведацца, якое імя даў мне ты? І наколькі болей ты любіў мяне, чым я – цябе?” – дапытваўся ён.

          “Мы разумелі адзін аднаго занадта добра, ты, з чалавечым імем, атрыманым ад мяне, і я, зь імем, якое ты даў мне і ніколі не прамовіў, мабыць, толькі настойлівым позіркам,” – падумаў і зь пяшчотай ўсьміхнуўся мужчына, свабодны цяпер успамінаць адвольна.

          “Памятаю цябе маленькім, – весела падумаў ён, – такім маленькім, мілым і слабым. Ты віляў хвастом, глядзеў на мяне, а я зьдзіўляўся таму, якую форму прыняла ў табе мая душа. Але ж тады ты й пачынаў быць псом, якога ў любы дзень можна пакінуць. Сапраўды, гэткае ўзаемаразуменьне зрабіла нашы гульні небяспечнымі, – задаволена ўспомніў мужчына, – ты кусаў мяне й царапаў, а я кідаў у цябе кнігу і сьмяяўся. Але хто ведае, што значыў той міжвольны сьмех. Ты быў сабакам, якога ў любы дзень можна пакінуць.”

          “А як ты нюхаў вуліцы! – падумаў мужчына й пасьмяяўся. –  Што праўда, не пакінуў неабнюханага каменю… Гэта быў твой інфантыльны бок. Ці сапраўдная праява тваёй сабачай сутнасьці? А ўсё астатняе – толькі зьдзекі з сутнасьці маёй? Бо ты быў непадзельны. І ты, спакойна віляючы хвастом, падавалася, выракаўся дадзенага табе мной імя. Эх, так, сапраўды – непадзельны: я не хацеў, каб ты еў мяса, бо баяўся, што ты празь яго зьдзічэеш, а ж ты аднойчы ўскочыў на стол, пад узрадаваныя крыкі дзяцей схапіў мяса і зь лютасьцю, крыніцу якой я ня здольны знайсьці, паглядзеў на мяне, маўклівы й непадзельны, зь мясам у роце. Бо ты, хоць і быў маім, ніколі ня выкрыў мне ні дробнай часткі свайго мінулага й сваёй натуры. І я, няўрымсьлівы, пачаў разумець, што ты не патрабуеш ад мяне за сваю любоў нічога, і гэта мяне ўстурбавала. Ты спадзяваўся, што мы паразумеемся ў кропцы сутыкненьня двух нашых упартых натур: маю й тваю лютасьць нельга мяняць на пакорнасьць – гэтаму ты раз за разам вучыў мяне і гэта стала гнесьці. Нічога ня просячы, ты прасіў замнога. Ад самога сябе ты патрабаваў быць сабакам. Ад мяне – чалавекам. А я… Я ўсё маскаваўся. Як ты, бывала, шпіёніў за мной, седзячы ў маіх нагах! Я тады глядзеў у столь, кашляў, удаваў, што не заўважаю, разглядаў пазногці. Але ты быў непахісны: працягваў шпіёніць. Каму зьбіраўся данесьці? Прытварыся, – казаў я сам сябе, – прытварыся кім-небудзь іншым, дай хлусьлівае інтэрвію, абдымі яго, кінь яму костку – але нічога не магло зьбіць цябе: ты працягваў шпіёніць. Дурны я. Твая нявіннасьць прымушала мяне дрыжаць ад страху: раптам я абярнуся й пакажу табе свой сапраўдны твар, і ты, уколаты, прасьветлены, паднімешся й сыдзеш зьнявечаны. Ах, ты быў сабакам, якога ў любы дзень можна пакінуць. У цябе быў выбар. Але ты, упэўнены ўва мне, віляў хвастом.”

          “Часам у мяне, кранутага тваёй праніклівасьцю, атрымлівалася разгледзець у табе тваю пакуту. Не пакуту быць сабакам, бо гэта была адзіная даступная табе форма быцьця. Але пакуту бездакорнага існаваньня, што рабіла радасьць нясьцерпнай: ты тады ўсхопліваўся й бег лізаць мне твар са ўсёй любоўю і пэўнай пагрозай нянавісьці, нібы гэта насамрэч я па-сяброўску выкрыў цябе. Цяпер я ўжо перакананы, што гэта не ў мяне быў сабака. Гэты ў цябе быў чалавек.”

          “Але табе дастаўся чалавек зь сілаю выбіраць: і тады ён пакінуў цябе. Пакінуў з палёгкай. Так, з палёгкай, бо ты патрабаваў, – зь ціхім і простым неразуменьнем гераічнага сабакі – каб я быў чалавек. Пакінуў цябе з апраўданьнем, якое ўсе ў доме ўхвалілі: бо як жа можна пераехаць са ўсёй сям’ёй, багажом ды яшчэ й з сабакам, як прызвычаіцца да новага горада, новага каледжа ды яшчэ й з сабакам. ‘Ён жа нікуды ня месьціцца, ’ – казала практычная Марта. ‘Ён жа будзе замінаць пасажырам, ’ – тлумачыла мая жонка, забыўшыся, што раней асуджала мяне, а дзеці плакалі, а я не гладзеў ня ім у вочы, Жазэ, ні табе. Ды толькі мы з табой ведаем, што я пакінуў цябе, бо ты быў заўсёднай верагоднасьцю злачынства, якое я ніколі не зьдзейсьняў. Верагоднасьцю граху, якая пад маскай маіх вачэй ужо была грахом. Таму я саграшыў адразу, каб адразу й быць абвінавачаным. І гэтае злачынства замяніла сабой большае, зьдзейсьніць якое я на меў сьмеласьці,” – думаў мужчына з усё большай яснасьцю. 

          “Ёсьць так многа спосабаў быць вінаватым, назаўсёды страчваць сябе, здраджваць сабе, пазьбягаць сябе. Я выбраў раніць сабаку, – падумаў мужчына. – Бо ведаў, што гэта дробнае злачынства й ніхто не трапляе ў Пекла за тое, што пакінуў сабаку, які яму верыў. Бо ведаў, што за гэтае злачынства няма пакараньня.”

          Ён сядзеў на плато, яго галава была халодная, розум працаваў хутка. Падавалася, ён толькі цяпер ва ўсёй ледзяной паўнаце зразумеў, што зрабіў з сабакам нешта некаральнае і непапраўнае. Нягож, тады яшчэ не прыдумалі пакараньне за добра маскаваныя вялікія злачынствы ды глыбінныя здрады.

          Адзін чалавек яшчэ мог абхітрыць Страшны суд. За гэта злачынства ніхто ня ганіць. Нават Царква. “Усе – мае саўдзельнікі, Жазэ. Калі б я пайшоў па дамах прасіць міласьці быць абвінавачаным і пакараным – кожны, пачуўшы, скрывіў бы твар і ляснуў перад маім носам дзьвярыма. За гэтае злачынства мяне ніхто не асудзіць. Нават ты, Жазэ, не асудзіў бы. І варта было б мне, такому магутнаму, толькі падумаць пазваць цябе – ты, вулічны выгнаньнік, у той жа момант прыбег бы з радасьцю і дараваньнем лізаць мне шчаку. А я б падставіў другую.”

          Мужчына зьнаў акуляры, уздыхнуў, надзеў зноў.

          Паглядзеў на магілу. Там ён пахаваў невядомага сабаку, сымбаль сабакі пакінутага, жадаючы вярнуць тым доўг, які ніхто не сьпяшаўся спагнаць. Пакараць сябе праявай дабрыні і вызваліцца ад свайго злачынства. Так некаторыя даюць міласьціну, каб пасьля здолець зьесьці торт, з-за якога іншы ня мае хлеба.

          Але Жазэ, пакінуты сабака, нібы патрабаваў нечага большага, чым хлусьня; нібы патрабаваў ад яго зьдзейсьніць апошні рывок і стаць чалавекам – па-людску сазнацца ў злачынстве – той глядзеў на магілу, дзе ляжалі яго слабасьць і яго ўмова.

          І цяпер, яшчэ болей матэматычна, ён шукаў магчымасьць ня быць пакараным. Яго ня трэба было суцяшаць. Ён разважліва шукаў спосаб зруйнаваць фальшывае пахаваньне невядомага сабакі. І вось ён апусьціўся і, паважны, спакойны, простымі рухамі – раскапаў сабаку. Мутны сабака паказаўся нарэсьце цалкам, зусім незнаёмы зь зямлёю на веях і ашклянелых раскрытых вачах. І так прафэсар матэматыкі назаўсёды аднавіў сваё злачынства.

Тады мужчына паглядзеў па баках ды на неба, просячы засьведчыць зробленае ім. І, нібы й таго было мала, пачаў спускацца ў бок свайго сямейнага гнязда.